ti ligsay,  
ti anniniwan,  
ken ti daton  
ni aurelio s. agcaoili  

Maikadua a Gunggona Iluko Short Story 1997 Carlos Palanca Memorial Awards for Literature

Pinugotanda ti ulo ti padi sada imparada. Intabonda ti padi iti ligsay.
        --Kuna ti maysa a saksi

1. Ti Ligsay

Inurnos ni Bannuar dagiti nayon ti atang. Sinindianna ti agassawa a kandela nga inggapuna iti ili.

ITAN TA MAYSAN ISUNA a bangkay, itan ta nagsinan ti mortal a bagina ken ti kararuana, nawayan ni Padre Ili Agtarap a sumarut iti sabali a dimension ti panawen ken lugar. Apagapaman ti pannakatayna: adda nasidap a husga iti tadem nga ikut ti kabusor. Nagsayasay ti darana iti apagapaman iti rekkang a daga ti sabali nga ili a nakaisadsadanna gapu iti Tignay.

Nakitana itay no kasano ti panangisina ti maysa a kabusor iti ulona iti bagina. Ubing a mannakidangadang ti kabusor ken adda peggad iti garawna. Uray iti bisked dagiti takiagna, adda sadiay ti kinaawan kaasi. Makita man ni Padre Ili dagiti mansa a dara iti dakulap ti ubing a kabusor. Makitana itan ti madagullit nga eksena iti Orapronobis. Makitana itan ti rueda ti pakasaritaan ti dangadang iti Kailokuan.

Ay, iparada dagiti kabusor ti daradara nga ulona. Buyaenna ti pannakaiparada ti ulona. Adda ay-ayam iti pabuya ti bileg, kinunana.

Nakaisem.

Naasian kadagiti ubbing pay a soldado ti estado. Immub-ubingan ngem mammapatayen, kinunana.

Nakitana ti awanan nagan a buteng iti pugot a rupana. Rumabiin idi ikali dagiti kabusor ti bagina ken ti dua pay a kaduana a nasalamaan dagiti kabusor.

Minatmatan manen ni Padre Ili ti pakabuklan dagiti bantay iti sanguananna. Madamdama pay, nakangatonton ti bulan tapno karitenna ti natalinaay a langit. No dumteng ti ligsay, bendisionannanto dagiti kakadua, warisannanto ida kas iti panangwaris dagiti panglakayen idi un-unana kadagiti nagkauna a mannakidangadang tapno salaknibanda ti ili.

Malagip ita ni Padre Ili ni Ari Almazan ken ti kopitana a sabsabot ti ulo ti kalaban. Managpartuat ti dangadang, kunana iti nakemna. Adda bukodna a wagas, adda bukodna nga arte.

Iti sellag ti bulan, birokenna ti sungbat dagiti nagsasanga a saludsod. Iti ulimek ti rabii, arapaapenna ti bendision ti langit a patienna nga iti naglabas a panawen ket tinagikuan ti kabusor. Padpadasenda ita a babawyen dayta a panagtagikua ti kabusor iti langit a tagikukua koma dagiti amin nga umili. No apay a saan a nagkedked a kumappeng iti Tignay, nalawag kenkuana ti gapuna. Ti langit ket para iti sapasap. Ti kinalinteg ket para iti amin. Ti bendision ti nakaparsuaan ket saan a tagikukua laeng dagiti addaan.

Nabayagen daytoy a dangadang, kuna ni Padre Ili iti nakemna. Dagdagullitenna dagitoy a balikas sana wanawanan iti sellag ti tapik ti rabii tapno agtalna ti kapanunotanna. Iti anniniwan dagiti kayo a parnuayen ti sellag, iladawanna dagiti tawen a naglabas, dagiti sinninged a napugsat, ti kaamaan a dina natagikua. Agingga ita, ar-arikapenna iti harukongna no ania ti isungbatna ken ni Ka Bannuar, ti puritakna a dina am-ammo, ti anakna nga anak metten ti Tignay.

Dispensarem ti panangyimotko iti kinaamak kenka, Bannuar, kinunana iti naminsan.

Ngem iti laeng darepdep a naisawangna dagitoy a balikas. Kasla marunaw no malagipna nga iti panagbirbirokna iti kinalinteg para iti kaaduan, impaidamna met laeng dayta a kinalinteg ken ni Ka Bannuar, ni Ka Bannuar a nagtaud iti awanan nagan a derrep iti sellangna. Ita, iti ligsay, mawanawananna ti anasaas ti ubing a mannakidangadang a nagawan, nagpukaw iti nakemna, ti ubing a naggapu kenkuana ngem dina am-ammo. Suratanna ti anasaas ket ipatulodna iti amian, iti pul-oy a sumarut iti anges, iti kinatao, kadagiti kabambantayan, kadagiti maskara a rumbeng unay nga usaren tapno matikaw ti kabusor, kadagiti sipnget a pangilemmengan ti kinaasino tapno di mabirokan ti kalaban.

Kasarita ita ni Padre Ili ti anasaas ti ubing a mannakidangadang a pinaidamanna iti kinaamana. Kasaritana tapno dumawat iti pammakawan. Kasaritana tapno nagananna dagiti buteng ken distansia a namagsina kadakuada.

Matmatanna ti unnat a buok ti ubing a mannakidangadang. Buokna met daytoy. Lasinenna ti nabisked a lasag iti sellang ti ubing, lasagna met daytoy. Ket ti rupanget iti muging ti ubing a mannakidangadang ken ti saggaysa laeng nga isemna—amin dagitoy ket isuna met laeng, isuna, ni Padre Ili Agtarap, isuna iti sabali a pannakaipasngay, isuna iti sabali a kinatao, isuna iti sabali nga anges, isuna iti puritakna a binendisionan ti Tignay.

Kenka Bannuar,

Iti ili a naggapuak, maipinta ti dara iti langit no kasta a dumteng ti didigra, No kasano a mairamraman ti langit iti kastoy a partaan, diak ammo. Ti amok, adda sabali abuteng a parnuayen ti kasla man laeng naiwarsi a dara ti rupa ti natalinaay a langit. Ita ta leggak iti sidong ti bantaya agkatangkatang a kararuak, malagipko dagiti adu a kampay-idi iti ilik.

Kas iti kari ti ganggandiong a dadaulo ken ti ganggandiong a medalia ken pakasaritaanna, agingga ita ket parnuayenda dagiti rikana a saksi dagiti kinapudno nga aramid iti puraw a kapitolio ken ti addaan gatadna a panagtestigo.

Ay, nabannogkan nga agkatangkatang, barok. Nabannogkan a makarkarian. No malagipko dagiti ganggandiong a medalia, malagipka: sika ti pudno, sika, barok, ti kinapudno. Uray siak, ganggandionagk met, kas ti kinaganggandiong ti dadaulo.

Diak masirip no ania't kaimudingak ti panagwarsik kadagiti mannakidangadang iti manupakturado a pakasaritaan ti ilik.

Iti ilik, irakurak dagiti desuelduan nga abuyot ti estoria ti kinamalalaki ti ganggandiong a dadaulo, iwaragawagda iti angin a lang-aben ken sagrapen dagiti kailian. Ilaok dagiti abuyot ti estoria dagiti ganggandiong a medalia ti kinamaingel ken kinatured ken mamati, wen, mamati latta dagiti kailian. Patienda dagitisariugma ti dakkel a dangadang. Patienda dagiti sariugma ti naparmek a kalaban.

Pinarugma ti maingel a dadaulo dagiti kabusor--kas it panangparugmana kadatayo ita. Datayo ti kabusor--ti kalaban. Maditayonto met ngamin mamati it rehimen dagiti kari, kas ti ditay panamati iti ganggandiong a dadaulo.

Ditoy bantay, bilbilangek dagit rabii a kaatagmi ti kinaawan ti seguro ti panungpalan ti Tignay.

Bilbilangek dagiti rabii a kakibinmi dagiti buteng.

Iti idadateng ti ligsay, tagikukuaennak manen ti sabali a nakem, ti sabali a kararua.

Nabannogakon nga agkatangkatang.

Nabannogakon nga aglemlemmeng kadagiti anniniwan iti kabus. Uray iti lenned, saanen a gayyem ti sipnget. Makabannog met ti awan sardayna a dangadang.

Iti suli ti nakem, mabsogka met iti sabali a rupa ti kari.

Salsaludsudem kaniak no agikayakon iti panangikumitko iti aminko iti Tignay.

Salsaludsudem kanika no tallikudakon ti dua a dekada a pannakigamulok iti Tignay.

Daytoy ti sungbatko: bay-am a ti ligsay ti sumungbat kenka.Matmatak ita ti ligsay. Iti panagay-ayam dagiti ulep iti rupa ti bulan, birokek iti ligsay dagiti misterio ti kinatao ken ti biag iti ili ti ganggandiong a dadaulo. Inton bigat, kalpasan ti ambus, maymaysanto laeng ti kita ti waragawag: Natayen ti padi nga inawis dagiti turod, ti padi nga inawis ti ligsay, ti padi a nangipaidam kenka iti kinaama.

Mirmiraek ita ti ligsay tapno batukek dagiti pangngadua iti lansad ti sipnget nga ipasngay ti rabii. Inleppasdakon dagiti kabusor. Ngem rinibunto nga agsubliak kadagiti tagainep ken arapaap ken bangungot ti ili.

Rinibunto nga agsubliak kadagiti ubbing a siririing.

Rinibunto nga agsubliak kadagiti samiweng a bitibiten ti pul-oy a sumarut iti kararua dagiti mabisin iti kinalinteg.

Agsubliakto kenka, barok. Maminribunto nga agsubli kenka tapno agbiagak kadagiti kigaw nga essem iti barukong, iti takiag, iti luppo, iti sellang.

Agsubliakto iti tadem dagiti sirmatam ken iti linabag a putarem para iti Tignay.

Kayatko koma nga ibaga daytoy. Mannaniwak met idi sakbay a nagbalinak a padi. Ngem iti panannakaadipenko iti gimong dagiti kabusor, nalipatak ti awis dagiti pangngarig.

Nalipatak ti nagdaniw.

Inton bigat, malpaston ti ligsay. Addanto sipnget a parnuayen ti naladaw nga itataud ti bulan kadagiti bantay. Nalabit dumtengto kenka ti damag nga imparadada ti pugot nga ulok. Ayna, dimonto ikankano daytoy ta nawayawayaanton ti kararuak ket addaakton iti angesmo, siakton dayta angin a mangap-apiras kenka iti panangitartaraymo iti kumamkamat a kalaban.

Birokennak, Bannuar, barok, iti sumaruno a ligsay. Ditoyak a naitabon, ditoyakto met laeng nga agungar. Uminumdanto iti ritual a basi manipud iti kopita a sabsabot ti ulo ti kabusor. Kasta met laeng ti inaramid ni Ari Almazan, barok. Kasta met ti daniw a kayatko a suratem, ti daniw a naglaon kadagiti amin a makapagungar a pangngarig ti dangadang.

Adun a dangadang, Bannuar, barok. Makatuoken dagitoy a dangadang. Masukansukat a dangadang. Ngem uray. Awan gibus ti kinapudno. Awan patingga ti kinaimbag.

Addaakto iti sumaruno a ligsay. Urayenkanto iti sumaruno a ligsay iti kursada dagiti darepdep para iti ili, para kadagiti umili-ken para ken ni nanangmo. Arakupemto ni nanangmo--daytay arakup ti mangipatpateg, daytay arakup ti di nanglipat ken dinto manglipat--para kaniak. Ibagamto kenkuana ti insagutko a pammateg.

Dimmakelka iti sidong dagiti anniniwan, barok. Gapu itoy, nagkurangak. Pakawanennak. Ngem ammok nga iti kaunggam, adda daytay awanan naganna a pannakaawat.

Nagawan ti anasaas. Simken ken ni Bannuar ti ila a dina mailawlawag ket kasla bimtak ti ulona. Pinilitna nga iladawan ti dina am-ammo nga amana ngem nakigaw ti lagipna.

Binalkot ni Bannuar ti kopita a sabsabot ti ulo ti napasag nga amana a dina naam-ammo. Isu itan ti nagtawid iti daytoy a kopita nga umok dagiti lagip. "Tatang, tatang a diak am-ammo. Ammoyo nga imbatiyo ti saludsod. Huston dayta. Diakon biroken ti arakupyo," kinunana.

Insublina ti sabsabot ti ulo a kopita iti bakpakna.

Nakarikna manen ita iti naisangsangayan a kinaregta.

2. Ti Anniniwan

"Estoriaem ngarud kaniak ti maipapan iti ligsay," kinuna ni Bannuar.

"Agsapataka nga umuna," kinuna ni Nana Lagring. Adda puris iti barukongna nga itay pay a kayatna a malipatan uray iti apagapaman laeng. Saan nga umdas ti lagip a kabinnulig iti biag, ammo ni Nana Lagring dayta. Siaammo nga iti kaano man, dinanto matagikua ni Padre Ili Agtarap. Ti ili ti pudpudno nga agtagikua iti nangisaldaanna iti kararuana kas iti panangisaldana met iti ili ti kararuana iti napalabas.

Binay-anna a layusen ti nakemna dagiti lagip iti ligsay, ti kakaisuna a saksi ti kigaw nga ayat ti dua a kararua a pinagsarak ti Tignay iti kapatadan ken iti kabambantayan.

Intanggaya ni Bannuar ti kanawanna sana kinuna: "Isapatak a diakto ibagbaga iti sabali amin nga ibaga kaniak ni nanangko. Isapatak iti angin ken iti bulan ken iti langit ken iti aldaw nga idulinko amin nga estoria iti nakemko. Isapatak a no dumtengto ti aldaw, isuratkonto amin dagitoy nga estoria a daniw para iti ili."

"Agkarika pay."

"Ikarik pay nga agatangakto para kadagiti kararua dagiti naipatli iti dangadang. Agatangakto iti niniogan a patanor iti ili dagiti nalinteg. Yayabkonto ti grasia iti amin agraman dagiti pilay, bulsek, ken bulding."

Ginuyod ni Nana Lagring ni Bannuar. No kasta a makitana ti paragsit ti ubing, no kasta a makitana ti takder daytoy, adda estranghero nga iliw a sumken iti lagipna. Iti ligsay, adda kaibatogan daytoy nga iliw. Ngem ita, iti baet dagiti makatuok a panagur-uray, agkamang isuna iti napalabas.

Baluden isuna ni Ili Agtarap iti ligsay, iti baet dagiti pangngaduada maipapan iti Tignay. Iti nabisked a takiag ni Ili Agtarap, agpukaw dagiti butengna kadagiti anniniwan ti ligsay.

"Kamkamatek ti anniniwanko, Lagring. Nabayagen a kamkamatek," kinuna ni Padre Ili Agtarap. Nangiruar iti Marlboro iti limed a bulsa ti nalidem nga asul a diaketna sana sinidian. Winayawayaan ti padi ti maysa a banang-es iti panangipug-wana iti asuk ti sigarilio.

Adda paraw iti boses ti padi. Dua nga aldawda a nangyaw-awan kadagiti soldado a nakasalama kadakuada.

"Dayta ti gapuna a nakikappengka iti Tignay, Apo?"

"Maysa kadagiti makaigapu. Adda sakitmi a papadi. Metapisikal ti paniriganmi iti biag. Agbibiagkami kadagiti abstrakto a konsepto gapu ta dimi ammo ti kayat a sawen ti panagkiraud ti boksit."

"Dakayo ti pinili ti Apo."

"Ammom a saan nga umdas dayta a rason, Lagring. Saan a gapu ta sika ti pinili ti Apo nga agserbi kenkuana ket ikidemmon dagiti pasamak iti aglawlaw."

"Narigat a batoken ti kapanunotanyo, apo," kinuna ni Lagring. Winarwarna ti punggosna apaman a naikkatna ti abungotna. Inay-ayam ti pul-oy ti atiddog a buok ni Lagring ken naipallais iti rupa ni padre Ili Aqgtarap. "Ay, sori."

Minira ni Padre Ili Agtarap ni Lagring. Iti anaraar ti dandanin agligsay a bulan, dadakkelen dagiti anniniwanda nga agsalsalakan iti anniniwan ti maysa a natayag a kayo iti igid dagiti kakaykaywan. Dita a wanawananda dagiti kabusor. Dita nga urayenda ti ligsay tapno ituloyda manen ti magna.

Nargaanen ti turog ti dua pay a kaduada: maysa nga estudiante iti unibersidad ken maysa a seminarista.

"Eppes ti biagko, Lagring. Awanan iti kaes-eskan. Diak ammo no asino a talaga ti kabusorko."

"Nasursurokanyonto met ngamin ti nagadal iti pilosopia, apo."

"Napukawkon ti kararuak. Kayatko a sakaen, Lagring."

"Kukuanaka ti Tignay."

"Saan nga umdas ti Tignay, Lagring, ammom dayta."

Sullatan ni Bannuar dagiti espasio iti estoria ni nanangna ken ti dina am-ammo nga amana. Ni nanangna ti pagbaliksenna iti ligsay, agsao kadagiti anniniwan iti agpakpakada a rabii. Lansadenna ti kananakem ti nanangna tapno agkumpesar iti kastoy:

Ibaludko iti barukongko ni Apo Padi nga amam, Bannuar. Diak ammo. Ngem nariknak kenkuana ti kayat a sawen ti dagensen ti nakem, ti labus a kinapudno nga agindeg ditoy, ken `tay kinatakneng ti kinatao a di sumuko iti gargari ti poder, ti bileg, ti pirak. Adda dagiti kararua a kastoy, Bannuar. Adda dagiti kararua nga uray pasilapam ida iti diamante wenno pirak, dida mapurar, dida malipatan ti bugas ti nakaparsuaan. Nakitak daytoy iti amam a dimo am-ammo. Nariknak daytoy kenkuana, iti gitebgiteb ti barukongna, kadagiti anangsab a siak laeng ken ti sipnget ti makatarus.

Ay, Bannuar, barok, dumtengto ti panawen a maawatam ti daniw ti rikna.

Adda lengguahe ti rikna a di sumursurot iti lohika dagiti balikas kas iti kaadda met laeng ti lengguahe ti nakem a di sumursurot iti lohika ti turay.

Iti panagwanawanmi kadagiti kabusor, inuraymi ti idadateng ti ligsay.

Adda buteng iti dayta a panagwanawanmi. Sumangpet ti kabusor a di mapakpakadaan-kas kadagiti mannibrong iti kinatao, kas kadagiti mannanakaw iti rikna.

Ngem adda met gagar a nangikut kadakami iti isasangbay ti sipnget kalpasan ti ligay. Lallayen ni mam a dimo am-ammo ti Des Profundis, iti lengguahe nga estranghero kaniak ngem iti timek a banarbar ken agpaparaw a nabayagen nga am-ammok. Tagikukuaennak dayta a timek. Iti sipnget, iti laksid ti Tignay, agpabus-oyak, isdatonko ti kararuak iti maysa pay a kararua a mabisin, mawaw, agbirbirok iti atang kadagiti pangngarig iti Tignay, kadagiti daniw iti pannakapadso dagiti kakadua.

Iti sipnget kalpasan ti ligsay, riniputankami dagiti mapengpengdan a rikna. Winayawayaanmi dagiti rumrumkuas nga essem. Sika, Bannuar, ti bunga dayta a panangwayawayami kadagiti rikna.

Ngem adipenennak dagiti anniniwan kalpasan ti panagpabus-oy. Diak ammo no apay nga iti idadakkelmo, pagaayatmo ti mangay-ayam iti anniniwanmo. Gapu ngata ta rimmusingka iti anniniwan ti ligsay?

Iti katengngaan ti aldaw, kas pagarigan, rummuarka iti duag, karitem ti anniniwam.

Itarayam. Samonto met laeng urayen. Samonto met laeng sublian.

Dimo pay laeng am-ammo ti amam. Pito a tawen nga imbagbagak ngamin kenka a putotnaka ti anniniwan no kasta a diakon ammo ti ibagak maipanbggep iti amam.

Ayna, saan a kas karina ti agilimed, ti mangisawang iti maysa a kinapudno. Adda rehimen ti pudno, barok.

Ania ti ibagak iti maysa nga ubing a pito laeng ti tawenna no saludsodenna no yan ti amana? Ibagak kadi nga ur-urayek iti ligsay, iti sipnget kalpasan ti ligsay? Ibagak kadi a nagpukawen? A linamuten ni Apo Daga?

Ibagak kadi a sinalaan dagiti kabusor ti pugot nga ulona, intudokda daytoy iti maysa a sudsod sada impatengnga iti paginuduanda?

Ibagak kadi a pinagritualanda ti bagi ti amana, dinusada kas iti pannusa nga ipalpalak-amda kadagiti amin a miembro ti Tignay?

Ibagak kadi nga intabonda ti bangkay iti ababaw a tanem a no agalingasaw ket araken dagiti aso a walang?

Nagulbodak babaen ti panangibagak iti maysa a kinapudno: a sika ket putot ti maysa nga anniniwan a ni kaanoman ket diak natagikua.

Ngem kukuak amin a lagip, Bannuar. Tinagikukuak amin a lagip ni karayo, ni pangngadua, ni buteng, ni panagsalakan iti barukongko.

Minira manen ni Bannuar dagiti anniniwan kalpasan ti ligsay. Malagipna dagiti pasamak. Malagipna ti panangkamkamatna iti anniniwanna. Uray iti idadakkelna, pagaayatna nga itartarayan ti anniniwanna. Inton bigat, sumalog iti ili ti inana a kaduananto manen ti anniniwanna iti aldaw. Inton bigat ti pimpon ti inana, ti maestrana maipapan iti anniniwan kalpasan ti ligsay.

Inton sumalog no bigat tapno saksianna iti adayo ti pumpion ti inana, itartarayannanto manen ti anniniwanna. Agburayokto manen iti barukongna ti naglaok a ragsak ken pannakatektek. Atiddog a panagsalog no bigat, impalagipna iti bagina. Masapulna ti kired a daton ti turog. Inarapaapna ti ridep, ti maysa a nakataltalna ken nakaun-unday a ridep.

Insadagna ti ulona iti bakpakna ket nayepyep iti pul-oy nga umap-apiras iti rupana. Kinontrana ti riknana a mangsindi koma iti maysa a Marlboro sakbay a maturog. Imutanna ti bagina ita. Masapulnanto ti sigarilio nga andingayna iti isasalogna.

Ti sagawisiw ti pul-oy ti husto a nangyepyep kenkuana.

3. Ti Daton

Nagbariwengweng ni Bannuar. Iti silnag ti nakudrep a bombilia ti maysa a kampo iti dayaen ti palasio ti obispo a nagpaayan naminsan ni Padre Ili Agtarap, nalasin ni Bannuar ti dua nga anasaas nga ipalpallais ti angin.

"Ngan, kunak ket! Natangken ti ulo ti langgong. Ikkam man, sarhento!"

Nagbariwengweng manen ni Bannuar. "Bannuar! Bannuar ti naganko!"

"Dika met gayam umel, lungatka! Napanan dagiti kakaduam? Nangipanam iti lagipmo ken ni Padre Ili Agtarap nga amam, ha, puritak ti lalaki a nakaabito?"

"Awan ammok. Patayendakon, pangngaasiyo."

"Sarhento!"

"Sir, yes, sir!"

"Alaem ti labaha!"

"Sir, yes, sir!"

"Alaem ti pangasaan!"

"Sir, yes, sir!"

"Alaem ti langdet!"

"Sir, yes, sir!"

"Balinsuekenyo ti balud!"

"Maasikayo kaniak, apo. Patayendak laengen!"

"Nangidulinam iti kopita a sabsabot ti ulo ti amam? Ikkatenyo ti lategna tapno dinton makaputot iti sabali pay a bannuar. Sarhento, masapultay kadi pay ti bannuar ita?"

"Saanen, sir! Ti maingel a dadaulo nga addaan iti adu a medalia ti bannuar, sir!"

"Very good, sarhento. Ikkatenyo ngaruden ti lateg ti balud. Aronanyo ti siliasi sayonto paburken ti basi. No agbureken ti basi, itapogyo ti nalaplap a lateg. Dumdumngegkayo?"

"Sir, yes, sir!"

"Ipainumyonto iti balud ti umuna a takal, gardemit!"

"Sir, yes, sir!"

"Siguraduenyo a malipatanna ti naganna a Bannuar, gardemit!"

"Sir, yes, sir!"

"Pabaawanyonto ti basi, gardemit!"

"Sir, yes, sir!"

"Ipainumyonto kadagiti amin a balud, gardemit!"

"Sir, yes, sir!"

"Ala, no natademen ti labaha, aramidenyon ti ritual ti daton a dara tapno malipatan daytoy bannuar ti kinabannuarna. Masapultay kadi pay ti bannuar, sarhento?"

"Nayanaken ti ur-urayentay' a bannuar, sir!"

Nagparang manen ti paris nga anasaas ket umis-isemda ken ni Bannuar. Kasla dida ammo ti mapaspasamak kenkuana ta nakasamsam-it ti isemda. Naglidem ti aglawlaw.

Inarikap ni Bannuar ti sigariliona. Dina ita maawatan ti kayat a sawen ti kebbakebba iti barukongna. Anian a tagainep, nakunana. Anian a kaipapanan.

Bimmangon ket iti agpakpakada a lawag ti bulan, nakitana ti anniniwanna. Nalagipna ti amana a dina am-ammo, ti dakkel a lalaki nga inay-ayatna iti laksid ti sibibiag a waw iti barukong ti maysa nga ama. Binukelna iti sirmatana ti ritual a panagtangguap iti basi iti kopita a sabsabot ti ulo. Nakitanan daytoy ken ni Ari Almazan ken dagiti Ilokano a napudno iti ili, ni Ari Almazan ken dagiti mangipatpateg iti pudno ken kinalinteg. Nalawag ita ti ladawan ti kabusor: addaan iti tadem, iti gumilgilap a tadem. Iti lawag ti bulan, gumilap ti tadem ket suknorenna ti kinalalaki ni Bannuar, ti kinataona. Anian, nakunana. Ngem makiinnangaw ti episodo ni Ari Almazan.

"Riputentayo ti estranghero a padi!"

"Sadaenyo ti mangaskasaba iti ulbod!"

"Pugotanyo ti ulo ti estranghero a mangaskasaba!"

"Ikkatenyo ti utek ti mangaskasaba!"

"Pagbalinenyo a kopita ti sabsabot ti mangaskasaba!"

"Uminontayo iti basi iti baro a kopita!"

"Ramkantayo ti baro a wayawaya!"

Makitana ti panangyabaga dagiti Ilokano a mannakidangadang ken ni aari Almazan. Mangngeganna dagiti dir-i ti balligi dagiti mannakidangadang. Makitana ti panagbaliw ti rupa ni Ari Almazan. Agbalin a padi, ni Padre Ili Agtarap. Makitana ti panagbaliw ti rupa ti padi, itayyek ti pul-oy ti nagbaliw a langa ket maisukat ti langana.

"Ti kopita, ti kopita!" Dir-i dagiti mannakidangadang.

"Uminomtay `ti basi iti baro a kopita!" Sungbat dagiti sabali pay a mannakidangadang.

Sinay-op ni Bannuar ti asuk ti Marlboro sana met laeng impug-aw. Inyabayna ti bakpakna idi agangay. Nagwanawan. Ti laeng angep ti makitana. Pinagrittuokna dagiti ramayna. Riniknana dagiti kalio a residenten kadagiti paladna.

Nalagipna ti anniniwanna idi ubing pay. Nalagipna ti anniniwanna ita. Iti sumingsingising a bigat, kinamatna ti anniniwanna tapno sambotenna ti ritual ti inana.

KABIGATANNA, iti altar a kayo iti puseg ti bantay, imparabaw ni Bannuar ti kopita a sabsabot ti ulo ti dina amiammo nga amana. Inruarna iti bakpakna ti dinawatna a niniogan ken gawed ken basi ken bua. Imparabawna dagitoy iti kayo nga altar.

"Umaykayo aminen, dakayo a simmina gapu iti Tignay. Sagrapenyo ti grasia dagitoy a taraon. Umaykayon, siak ni Bannuar," inyayabna.