ITULOYTAY' MAN ti aglawwalawwa. Nawarwartayon ti 'arte' ti panagsarakan ti lawwalawwa.Tratarentay' met ita ti panagtarakanan ken panagpaangatan ti lawwalawwa.
Sakbay a maipaangat no kua ti lawwalawwa ket maipupok iti balayna (pagikkan) mapabisinan tapno "umunget." Mabalin met nga ipalaban ti kaal-ala. Ngem nasadut wenno "natakrot" no naatap pay laeng wenno nabsog. No lumaban ngamin ti lawwalawwa ket taraon ti pagkitkitaanna iti kalabanna. Isu a no maparukmanan daytoy ket balkotenna iti saput sana itangal a sisipen ti tubbog ti biktimana. No ipuppupok ti lawwalawwa, iruar daytoy sagpaminsan a pagkarayamen tapno makawatwat. Praktisen wenno "paungeten" babaen ti panangipasango iti "dugoldugolan" wenno dagitay klase ti lawwalawwa a saan a ilalaban kas koma iti "lawwalawwa ti balay" wenno "lawwalawwa ti Intsik" a kunkunami idi, wenno dagitay "takrot" a lawwalawwa. (Ngem diyo kadin tiltiliwen dagita lawwalawwa dita balayyo ta isu pay dagita nga agkaan iti lamok.)
Saan unay a pakpakanen no iranta nga ilaban. Wenno pakanen man, bassit la ti ipakan. Babasaem no kua iti danum (maymayat pay no kua `tay nagarasawan iti bagas) tapno "makadigos" ket mapreskuan. Dadduma idi a kaduami nga aglawwalawwa ket "painumenda" ti lawwalawwa tapno sumaranta kano kalpasan a mapupok. Ngem saan a danum ti ipainumda no di ket tupra--ikalbilda daytoy iti iit sada ibulos sadiay ti lawwalawwa--ket igupen met no kua ti lawwalawwa ti tupra, ket sumaranta met, sika! No pinakanmo met ti nabayag a pupok a lawwalawwa, permi a nagrawet no kua ket uray la nga agbalin a butiog no adu ti ipakanmo. No pakanka a pakan, bumutiog a bumutiog ket inton kuan masdaawka ta agitlog daytoy ket no makaitlogen, agnaay a nakakutkuttongton.
Dagiti kadawyan a lawwalawwa nga ilalaban a naal-alami idi ket mabalin a dagitay ngay klase a saan a makuna a kalakian wenno kabaian no di ket agpada nga agdaan iti organo ti lalaki ken babai ket kabalinanna ti agitlog wenno mangpessa iti bukodna nga annak nga is-isuna a di masapul ti asawana (a lalaki wenno babai). No bulos met ti lawwalawwa, agpukaw lattan wenno agtalaw ket din masarsarakan no nagitlogen. Paliiwmi dagitoy dagiti tarakemi idi a lawwalawwa a bulos kadagiti masetas iti minuyonganmi. Adda pay dagitay lawwalawwa a dida kayat ti agbalay iti sabali a mula malaksid iti nakaalanda. Duktalmi dayta ta agtalaw dagiti ibulosmi iti rosas, santan, gumamela, rosal, dama de noche kdpy. Ket apanda kadagiti ruruot ken mulmula iti asideg a kaarngi ti nakaalaanmi idi kadakuada.
NO NATULAGEN dagiti akinlawwalawwa no ania kadagiti tarakenda ti agparis nga aglaban, maisagana ti iit wenno ruting a pagpaangatan. Wen, kasla bulang met ti manok a mangparis nga umuna dagiti aglaban a lawwalawwa. Ket no kua adda met latta "dehado" wenno "llamado." Ngem agdepende daytan iti tulag, iti pusta ken pati iti kantiaw.
Adda no kua mapusgan a mangiggem iti iit a pagdangadangan dagiti lawwalawwa. No agpada a "naunget" dagiti agsango a lawwalawwa, dagusda nga agsinneppeg no agsabatda ket gay-atenda ti agkinnagat. Ti maunaan a makagat a mapakdeman ket diretso a kalputan ti kalabanna. Adda daytay permi ti "ungetna" gapu ta mabisin unay a kamkamatenna pay laeng ti kalabanna ket makakalkalpoten ket agruaren ti napuskol a saput iti ubetna . Pati iit wenno ti ima nga agig-iggem ket kagatenna wenno kalpotanna pay no kua. No natiliwnan, nakaay-ayat a mingmingan ti panangkalpotna ta permi a bungonenna ken balkotenna a pusipusiposen ti biktimana sananto itangal sana sepsepan iti pempennekna.
No kua met ket agsinneppeg lattan dagiti agangat a pagin-innabrasaenda dagiti ramramayda a kasla agtitinnantantiada. Into no kuan, umatras ti maysa no mariknana a dina kaya ti kalabanna ket agpatinnag daytoy iti iit ket aguy-oy iti saputna. Suroten met no kua ti kalabanna ket gettebenna ti saput a nagbitinan ti kalabanna ket mabitog daytoy iti daga no di masippaw ti akinlawwalawwa. "Tumarkok" ngamin ti lawwalawwa no naynay a mabitog. No agpauy-oy no kua ti lawwalawwa, gutadgutadem ti saput a nagbitinanna babaen ti tammudom sabay "tensss… tensss…" kunam ket daras met nga umuli ti lawwalawwa.
No kasta a kasta a dida met aglaban ta aglinlinnisida no agsabatda wenno agkarapatinnagda, awan idi makunami a maabak wenno mangabak. Sala adda mangabak no adda makalputan wenno masugatan iti grabe. Wenno no adda makagat ket natay. No awan matinongmi idi nangabak wenno naabak, baliwanmi ti ipalabanmi wenno sabali manen a paris ti paglabanenmi. Adut' taraken wenno pupok ti tunggal maysa kadakami idi - nasurok a saglilima wenno ad-adu pay a lawwalawwa.
NO NASUGATAN ti nakilaban a lawwalawwa iti ramay wenno iti bagina, awaganmi iti "agkukutel" ta agkakapsut ngamin daytoy wenno di makakunail wenno narsingan pay iti ramay. No "terres" a lawwalawwa ti nakakagat, sigurado a maungkel uray saan unay a grabe ti sugatna. "Agasanmi" met idi no kua dagiti nasugatan a lawwalawwami iti tubbog ti nataltal a bulong ti paria wenno patani wenno ti bulong ti mula a nakaalaanna. Ket umimbag met! Ti dadduma a kaduami idi ket ikalida ti nasugatan a lawwalawwada iti pagbabasaan ket no kua ket gaburanda pay iti dapo. Ket manen, sumaranta! No dadduma, dagiti "agkukutel" a natarkok ket usarenmi a pagpakan. Iggamanmi dagiti ramayna babaen ti tangan ken tammudomi sami ipirit iti pakanenmi ket seppegenna met a dagus.
NO MADAMA ti paangat ket nasadut dagiti aglaban a lawwalawwa, dimi idi idurduron ti ubet ti lawwalawwami nga umasideg iti karangetna. "Tumarkok" no maidurduron. Ngem no matektekanmi idi ta dida met la agsinneppegen, duronanmi idan. No dida latta agranget, paglabanenmi no kua idan iti baso. Takkaban wenno ipisokmi ti dua a lawwalawwa nga aglaban iti baso. Ket gapu ta bassit laeng ti pisipisan iti uneg ti baso, kapilitan nga aglabanda agingga iti adda matay kaniada. Pasaray matayda a dua no dadduma ta permi ti panagkinnayammet ken panagkinkinnagatda no mapupokda iti baso. Itoy a situasion, ti umuna a matay ti makuna a maabak.
NO ADDAN addan inabak ti maysa a lawwalawwa, lalo no kinalpotan wenno sindana, umung-unget ken tumurtured met. Nupay adda dagitay tumarkok a lalo no adut' sugatna wenno nabsog unay iti kinnanna a kalabanna ket bimmutiog. Ngem depende no kuan iti pagtaraknan no kasano a mapagtalinaed ti kinasiglat wenno kinasaranta ti maysa a "bida" wenno "kampeon" a lawwalawwa.
