|
iti sentenario,
wayawaya ken
panagwaywayas
ni roy v. aragon
( t u l o y )
NO SAAN a lehitimo ti Hunio 12 kas umiso ken pudpudno nga aldaw ti wayawaya, adda kadi ngata, ania koma, ngarud ti umno nga aldaw a mabalin/rebbengna a maselebraran?
Kadagiti mabalin a maituding nga Aldaw ti Wayawaya, kinuna ni historiador a Constantino a mabalbalin ti Enero 23, 1899 a pannakainagurar ti Umuna a Republika a Filipino iti simbaan ti Barasoain idiay Malolos, Bulacan. No apay, agsipud ta kadaydi nga aldaw ket nagrambak ti sibubukel a pagilian ken nagsapata ni Aguinaldo kas Pangulo ti Republika ti Filipinas. Saan a kas idi Hunio 12, 1898 a "bin-ig a Caviteño ti nagrambak" ken kadaydi a panawen ket maysa a diktador ni Aguinaldo a saan ket a presidente.
Kasta met a mabalin pay a maituding ti Agosto 23, 1896, a mabigbig a panangrugi ti Rebolusion, idi pisangen dagiti Katipunero nga indauluan da Bonifacio ken Emilio Jacinto dagiti cedulada ket inyikkisda ti "Agbiag ti Filipinas!" idiay Pugad Lawin.
Adda pay ketdi mangipetteng, agingga ita, a Hulio 4 ti umno nga aldaw ti wayawaya--ti aldaw a panangwaya kano ti Estados Unidos iti Filipinas idi 1946.
Adda pay mangidarirag a Pebrero 25 ti rambakan--ti pannakawayawaya kano ti Filipinas iti diktadoria daydi Apo Ferdinand Marcos idi 1986, iti masasao a Rebolusion iti EDSA.
Adu met ti mamati a ti pudpudno nga aldaw ti wayawaya ken panagwaywayas ti pagilian (iti kontrol ti ganggannaet a puersa) ket Setiembre 16--idi imbasura ti Senado ti tulag ti panagtalinaed dagiti base militar ti Estados Unidos idi 1991.
Mabalin a marirotayo no ania itan (no saantayo a komportable iti Hunio 12 kas focal point ti Sentenario) ti umno nga aldaw--no ania a talaga kadagiti naagapad a petsa, no adda man maikari, ti nangirubuat wenno nanggubuay wenno namunganay iti pudno a wayawaya ken panagwaywayas dagiti Filipino kas umili ken iti Filipinas kas nasion, iti kolonial wenno imperial a tengngel ken panangadipen dagiti ganggannaet (wenno uray domestic) nga agari-ari a puersa.
Ngem pudno kadi a wayawaya ti impaay ti Estados Unidos kadatayo idi Hulio 4, 1946? Mabalin a makuna a nawayaantayo kas tao ken kas nasion iti ima ti ganggannaet a kolonialista ngem saan a makuna a nakapagwayastayo babaen dayta a wayawaya. Ti wayawaya ngamin ket saan a banag a dawdawaten wenno maiparparangkap laeng no di ket banag a mairuprupir ken mailablaban tapno magun-od, mapagballigian. Idi 1946, kinuna dagiti Amerikano a nawayatayon ta naisa ti wagayway ti Filipinas ket naipababa met ti bandera ti EU. Ngem pabuya la daydi ket karaip met dayta a wayawaya a naiparangkap dagiti kondision a pabor iti EU idi kas iti military bases agreement, mutual defense treaty, Laurel-Langley Agreement kdpy a kondisiones a nalawag a nangkontrol, nangtengngel, nangadipen met la kadagiti Filipino. Kas nadakamat iti maysa nga artikulo: "July 4 signifies the US imperialist pretense of 'granting' independence and converting the Philippines from a colony to semicolony."
Ti Pebrero 25 ngay? Tanda met ketdi ti nailian a pannakaruk-at. Maikanatad met a marambakan. Ngem numan pay maysa a pannakawaya manipud iti nadawel ken naagum a turay, saan a maibilang a naan-anay wenno naminpinsan a pannakawaya no ti depinisiontayo iti wayawaya ket ti pannakaukarkar iti simbalud-taldeng ti ganggannaet a bileg-timon-tengngel.
Ta ti Rebolusion ti EDSA a makunkuna, kas insurat ni Constantino, ket "sinuktanna laeng ti guardia iti neokolonial nga istraktura a silalagda pay la a nakamuntar." Narpuog nga agpayso idi ti maysa a diktadorial a rehimen ngem saan met ti sistema daytoy ken ti dominasion-kontrol ti ganggannaet a puersa.
Kabayatanna, naisalumina met ti Setiembre 16, 1991 ta kas naipaduyakyak, "iti dayta nga aldaw nga awan kaarpadna kadagiti naglabas, indeklara ti sangka-Filipinuan ti panagwaywayasda iti Amerika... impangabakda ti pinal a gubat maibusor iti kolonial a panagturay."
Kinuna ni Senador Wigberto Tañada, prinsipal nga autor ti gakat a nangsupring iti tratado a mangpatalinaed kadagiti base militar ti Estados Unidos: "Iti daytoy a pangngeddeng a manggibus iti kaudian ken kangrunaan a lingka ti kolonialismo itoy a pagilian, saantayo laeng nga agar-aramid iti historia--adda ti historia iti sibaytayo ta babaen ti panangibasuratayo itoy a tratado, agtigtignaytayo iti pinal a pannakatungpal ti pannakiruprupir dagiti tattaotayo maisupring iti kolonialismo--saan a babaen ti paltog wenno riribuk ngem babaen ti superior a bileg ti linteg ken rason."
Kinuna met ni Senador Jovito Salonga a presidente idi ti Senado: "Ti Setiembre 16, 1991 ket, di bumurong, isu ti aldaw a datayo itoy a Senado nasarakanna ti kararua, ti pudno nga ispiritu daytoy a pagilian ta ginupgoptayo ti tured ken panagtarigagay a nangibatad iti panagpatingga ti ganggannaet a militaria iti Filipinas."
Kas man naiparangarang idi Setiembre 16, 1991 ti panagtunged ti kaadda dagiti ganggannaet a puersa iti dagatayo iti aganay a 470 a tawen manipud pay immuna a simmanglad dagiti Kastila ditoy idi 1521. No kasta, masao a kasla kulminasion ti amin a rebolosion wenno resistansia kontra iti ganggannaet a bileg ti Setiembre 16, 1991 ket napateg la ketdi koma daytoy nga aldaw a lagipen met ken rambakan ken padayawan kas maysa nga Aldaw ti Panagwaywayas dagiti Filipino.
s u m a r u n o >
< n a p a l a b a s
|
