TI daniw                        
KET PARA KADAGITI
maidaddadanes
KEN            
mapapaidaman
ni aurelio s. agcaoili

(maikadua a paset)

TI BIAG ket maysa a pakarigatan--iti man napalabas, iti man agdama. Maysa kadagiti hermeneut ti nangideklara iti kastoy: "Life is a difficulty." Dina kinuna a narigat laeng ti biag, kinunana a ti biag ket pakarigatan. Saludsodentayo: ania koma ti kaes-eskan daytoy a tema iti pagsasaritaantay itatta?

No lagipentayo, no pudpudno met laeng a ti arte ket maysa a diskurso ken maysa a pagsarmingan, ania kadi ti inna umno nga iladawan no di ket daytoy napudpudno a kasasaad ti biag? Adda kadi pay napudpudno a kasasaad no di ti panangsirig iti biag kas maysa a pakarigatan?


Diskurso maipapan ti biag manipud kadagiti napili a daniw iti Bannawag

Adda dua a kita ti daniw iti Bannawag: dagitoy dagitay "popular" a porma nga adda iti maikatlo a panid ti magasin, ken dagitay makunkuna a major poems a nagnagananda iti "parupa a dandaniw" numan pay iti utit ti magasin ti pakaiprintaanda. [Iti agdama, saanen a kastoy ti pannakaipablis dagiti daniw iti Bannawag. Addan nairanta a seksion ti dandaniw a kadawyan nga adda iti maika-47 a panid. --Editor]

Arbitrario ti pannakapili dagitoy a dandaniw: maysa nga staff ti opisinami ti binilinko a mangpili iti lima a kopia ti Bannawag. Saan a naurnos dagitoy a kopia no di ket ti availability dagiti kopia ti nagibasaran ti panagpili. Kayatna a sawen ket awan ti talaga a napili. Awan ti mannaniw ti naikkan iti espesial nga importansia tapno iti kasta ket saanak a maakusaran nga agpabpaboritismo. Sangapulo a daniw ti naamiris: lima a popular ken lima met a major. Isuda dagitoy:

Popular:

• "Anting-anting" ni Prescillano Bermudez (Marso 4, 1996)
• "Ni Apo Mayor a Naluganan" ni Cles Rambaud (Hunio 3, 1996)
• "Nagbaliwen ti Panawen" ni Roland Bueno (Hunio 10, 1996)
• "Kasla Burburtia a di Maibuksilan" ni Benjamin Gapasin (Agosto 5, 1996)
• "Mangasawaakon, Inang!" ni Rogelio Valdez (Agosto 5, 1996)

Major:

• "Filipinas iti Ima dagiti Mananggundaway" ni Johmar Alvarez (Marso 4, 1996)
• "Iti Isasangbay ti Gurigor" ni Oswald Valente (Marso 4, 1996)
• "Palubosannak man, Alicia" ni Baldovino Valdez (Hunio 3, 1996)
• "Jovy" ni Eduard Britos (Hunio 3, 1996)
• "Pluma a Nakaammimi iti Daniw" ni Romeo Bantolino (Hunio 10, 1996)

Topiko dagiti "popular" a daniw

Iti daniw ni Bermudez, adda estoria maipapan iti naidumduma nga 'anting-anting' ni Lolo Quintin: "No malpas ti ani, agyaman dina malipatan/ Mangidaton karnet' kurarayan, mamaen ken niniogan:/ Dagitoy ti patiek nga 'anting-anting ni Lolo Quintin/ Di makabigbig letra ngem adut' inatiwna iti kinalaing!///"

Sabali ti estratehia ti panagdaniw ni Rambaud. Kas ken ni Bermudez, ages-estoria met ni Rambaud maipapan iti maysa a mayor a 'naluganan': "Espiritut' mananggungundaway kenkuana nanglugan/ Isu a gundawayanna amin a pakagundawayan/Sabali kano laeng espiritut' bulbullagaw/ Isu a liklikudanna inda pagpaggaakan.///"

Adda proposal ni Rambaud nupay saan isuna a sierto: "Wenno intay sa ketdi malmalluen, kugtakugtaran/ Buyatan danum nga agburburek ken agkibkibuar/ Umawer laeng sairo kenkuana nanglugan/ Kaasi met ni Mayor, ay-ay pay piman.///"

Di makaruk-at ni Bueno kadagiti demonyo ni lagip. Kinunana: "Ah, ta naibilangak la idi a maysa a paset/ Ti nakaallilawan a kita ti kinaulpit/ A saan a kabaelan a rupaken/ Ti narasi, awanan gaway a nakem!///"

Pasarunsunanna pay iti maysa a sermon: "Mamatika kadi itan.../ Nga uray danonem ti pungto ti lubong/ Saanto nga agbalin nga aldaw ti rabii/ Wenno mapasamak nga umuna ti babawi?///"

Diak ammo no apay a daniwan ni Gapasin ti maipapan iti kunkunana a babbalasang a 'kasla burburtia.' Kitaentay' ti linabagna: "Ay, nakakaskasdaaw man ta sumagmamano a babbalasang/ Kaarigdat' burburtia, narigat nga ibuksilan/ Dagiti tignay ken balikasda saan a maawatan/ Mangburibor iti isip, mangparnuay pakariribukan!///"

Iti udi, kinunana: "Oh, babbalasang nga inkam ipateg, ayaten ken pagtamdan/ Ipasnekyo koma nga usigen ti kinapudnot' panangipateg/ Ken panagayatmi: nadarisay ken naindaklan...///

Humour ti istratehia ni Valdez maipapan iti baro a kayatnan ti mangasawa: "Ania, mangasawaakon, inang, amang, kunam?/ Apay, adda kadin pagobraam wenno kareram?/ Aniat' ipalamutmo iti agbalinto a pamiliam?/ Adal, awananka met, nga inkam idi igunamgunam?//"

Siempre, gibusan ti baket ti sermon iti anakna iti kastoy: "Baliwam ket `ta panunotmo, balong, tapno napintastot' masakbayam/ Isaldetmot' agadal ta mayawatannakam' `ti diplomam;/ Aggaggagetka pay tapno ayonnannaka ni amam;/ Ket inton madanon dayta, ay, mangasawakanto lattan!///"


Topiko dagiti Major Poems

Iti daniw ni Alvarez, kinunana: "Wen, Filipinas, agrupsan bileg ti tanikala/ Iti birtud dagiti gambang a parupa/ Nga impatom nga isudat' rimat ti agsapa/ A mangraniag kuridemdem a namnama/ A mangibagnos masakbayan nga agkadkadapa.///"

Gibusan ni Alvarez ti daniwna babaen kadagitoy a linabag: "Ngem matiliwmo latta ketdi dagiti balikas/ A tanamitim iti bileg ti kararag/ A kakaisuna nga igammo iti pannakirupak/ Ngem inton ano, Filipinas, a makaruk-atka/ Iti di makita a pungo `ta ima?/ Agingga iti maikadua a yaay?/ Ah, Filipinas, asika pay...///"

Sabali met ti estilo ni Valente. Kenkuana, ti lubong ket agpuligos iti bukod a bagi. Manipud kadagiti balikas ni Valente, makita ti konsepto ti romantisado nga estetika: "no apay met a kabutengko ita/ ti panagtupak ti bayakabak/ pati arimukamok... idinto ta pagaayok no kua/ a sarangten ken siroksiroken tapno/ kaduaendak a mangpusipos rueda ti biag;/ no apay a kabutengko pay ita/ ti isem ti sumingsingising, apagtangkayag/ lumlumnek nga init, uray ti pul-oy/ ti presko nga angin, idinto ta dagitoy/ ti sapsapulek inaldaw a panagbiag/ ta ngamin, pasukonnak ita ti ikamen/ iti papag a pagturturogak/ a nakakumot iti napuskol nga ules...///

Ay-ayat ti tema da Valdez ken Britos. Kuna ni Valdez: "Palubosannak man ta riingek/ Ti kanta a naturog, Alicia/ Iti sagumbi ti saklotmo/ Iti sidong ti parmata/ Iti bisibis ti panunot/ Iti umok ti alintataok/ Iti panid ti napalabas.///"

Iti sumagmamano pay a linia, maiparipirip ti panagbaliwbaliw ti idea nga Alicia: babai daytoy a saan; ilina daytoy a saan.

Iti linabag ni Britos, makita dagitoy: "Bay-am a sagutanka maysa a daniw/t apno inka maimdengan riknak ken nakem/ wen, Jovy, ayat sa daytoyen/ diak koma pakabasolan no sikat' ayatek.///"

Siempre, iladawan ni Britos ni Jovy. Kinunana: "Naemma, napintas ken mannakaawat/ galad a sapsapulek maysa nga imnas/ wen isu, arapaap ti kaunggak/ Jovy, naslag a dayag.///"

Maudi 'tay daniw ni Bantolino. Panagdaniw ti prolemana. Kunana: "Kunana ngata/ Kailala ti ay-ayamko/ a pluma a nakaammimi iti daniw/ A, petpetak la ngaruden/ Ay, matnag pay laeng.../ Ti pul-oy ni ridep/ Ti nakapagligsayen nga init.///"

Kuna pay ni Bantolino: "Itay bigbigat, imetko ti raniagna/ Diak ammo nga adda balikas/ A kasungani ti singed ken ragsak/ ken gagem nakailungogan diktar-ay-ayo?/ A mangyagus apres rikna ken puso?///"


Panagamiris

Kadagiti "popular" poems, dua laeng ti makapudno: ti daniw ni Rambaud ken ti daniw ni Bermudez. Ladingitek nga ibaga a nakapuy dagiti major poems iti dua a rason: umuna, saan a nairteng ti lengguahe nga inaramat dagiti mannaniw, ken maikadua, nagkibaltang ti aramidda a mangsarming koma iti kasasaad ti biag a kas "biag ni rigat." Ni kaano man ket awan indikasion a dagitoy a dandaniw ket maisagut para kadagiti marigrigat, para kadagiti maidaddadanes, para kadagiti mapapaidaman iti gimong. Ni kaano man ket awan man laeng nasiken a prueba a naisurat dagitoy iti dara. Ni kaano man ket dida nagbalin a daraan a sao iti baet dagiti nailian ken nainkagimongan a pakaseknan. No dadduma salsaludsodek iti bagik: ammo ngata ni mannaniw nga Ilokano ti mapaspasamak iti pagilianna, iti aglawlaw, iti lubong nga adda iti ruar ti nakem ken panunot ken ti sentimientona? Napananen daytay daniw a daradara, daytay daraan a sao nga adda iti daniw a makabael a mangisarming iti kasasaad ni Ilokano iti agdama? No saan nga eskapista ti awag kadagitoy a daniw, ania koma?

Malaksid iti agdadata a panangaskasaba dagiti major poems no di man ketdi napeklan a litania laeng ti ir-iruken kas koma iti sagubanit, sakit ti nakem, panagayat, nostalgia, lagip, rigat ti panagdaniw, di kabaelan dagiti daniw a nadakamat a mangibati iti diskurso maipapan iti biag ni Ilokano a naigamer iti pitak, iti dara, iti saem. Agpatingga laeng dagiti sentimiento iti panagladladingit. Kurang dagiti major poem iti naanag a panangimutektek iti biag. Napintas koma, kas pagarigan daytay daniw ni Valente no diniskursona ti maipapan iti mortalidad ti tao no kasta a maidalit wenno maipasango kenkuana ti sagubanit.

Daydiay daniw ni Bantolino ket saan nga agsusurot ti ladawanna malaksid laeng iti makakiro a pannakaiyablat dagiti balikas.

Agar-arapaap met latta ni Valdez, ar-arapaapenna latta ti kanta nga awanan panagmawmaw. Iti baet ti pakarikutan ti gimong-Iluko, ti gimong Isabela a pagindegan ni Valdez, agar-arapaap iti kanta a di agmawmaw! Ania koma no daniwenna dagiti kurimaong ti bagas idiay Isabela, dagitay agbirkog iti bendision ti subo, dagitay agtakaw iti ammay a maidasar koma a pammigat?

Saan a daniw daytay daniw ni Britos--no tension ti pagibasaran. Ilislistana laeng ti rikriknaenna. Kinantana la koman, saanna nga indaniw.

Daytay daniw ni Alvarez ket mabalin koman no ammonat' agrienda. Ammona ti agtaladao: ammona ti mangamiris iti mapaspasamak numan pay ti panagtaladona ket adda pay laeng iti abstrak a lebel. Kayatna a sawen ket dina pay laeng kabaelan ti mangrugi iti partikular a padas isu nga agbanag a cliche dagiti balikasna. Iti reggetna a mangtingiting kadagiti parikut ti pagilian, nagbanag a cliche met dagiti solusionna. Umuna daytay kunkunana a "kararag." Kuestionable daytoy. Ibagbagana pay daytay reperensia ti panangukom, daytay kunana a "maikadua a yaay." Agat-insenso daytoy a daniw, insenso nga adayo iti umno a konteksto. Maudi daytay panangay-ayna iti pagilian: "asika pay," kuna ni Alvarez. Malaksid ta prosaic daytoy, mangibatbati pay iti peudal a kapampanunotan. Iti udina, di agballigi ni Alvarez iti diskursona maipapan iti pagilian.

No sumaen ngarud dagiti nadakamat a daniw, maymaysa laeng ti naganda: pannakapaay. Natellayda a sarming ti biag, natellayda a balikas a mangbuniag wenno mangnagan koma iti nakarikrikut a kasasaad ket ngarud dida nasarkedan ti nangibati iti leksion a mabalin koma a pagpuonan iti pannakisalisal iti biag.

Nakas-ang a panunoten ngem daytoy ti pudno: masapul ti literatura Ilokana ti nasarked a panagimutektek, nasidap a panagipapan, ken nawayawaya a panagawat kadagiti naun-uneg a kaipapanan ti biag ti tao. No kasano a diskursuen ti daniw Iluko daytoy, daytoy iti panagkunak, ti karit nga ibatbati daytoy a salaysay kadagiti aggutigot ken agngayangay nga agbalin nga adipen ti arte. Ta kas itay kunatayon, saan laeng a panaglibas ti linaon ti arte no di ket maysa a nainturedan a panangtalado iti kasasaad ni Ilokano. Panawenen tapno tallikudantay ti tradisional nga eskapismo a linaon dagiti daniwtayo. Panawenen tapno isublitay ti bileg a ti pudno a balikas laeng ti makaited.


Maudi a Balikas Para iti Estetiko a Proyekto da Bermudez ken Rambaud

Dagitoy a daniw nga agparparang iti maikatlo a panid ti Bannawag ket nakakuadro iti makunkuna nga "oral" a porma ti daniw. Idi un-unana, ti daniw ket balbaliksen, saan nga isursurat. Ti imasna, sabali la ngamin ti dawdawaten ti daniw a maisurat. Ti daniw a nairanta a mabasa ket agay-ayam iti lubong a gubuayen dagiti timek ken uni, saan nga iti lubong dagiti letra a mamatmatan. Kayatna a sawen, no oral ti porma ti daniw, nasken ngarud nga insegida ti pannakaawat no di met ketdi nakallalagip dagiti balikas tapno iti kasta ket matulongan ti panunot a mangamiris iti bugas ti daniw.

Iti sabali a bangir, ti written a porma ti daniw ket maysa nga aramid nga addaan iti engganio gapu ta manipud kadagiti milagro ti makitkita a letra, adda dagiti bugas a lumtuad kadagiti nagbabaetan dagiti balikas. Daytoy ti di pay nadiskubre dagiti adu pay a mannaniw nga Ilokano. Iti daniw ni rambaud, kas pagarigan, naannayas dagiti ordinario a balikas, simple, ordinario, mangmangngeg iti kalkalsada ken iti pagsusukmonan. Ti imasna, natured ni Rambaud nga ageksperimento kadagiti simbolo. Ti penomenon ti pannakalugan, kas pagarigan, ket saan a gagangay a penomenon no di ket penomenon iti "biag a politikal" ti maysa nga ili. Adda ditoy daytay diskurso ti madagdagullit a kinadakes, maysa a kinadakes a dagiti manglimlimo a dadaulo ti akinggapuanan. Iti sabali a panagipapan, inaramat ni Bermudez ti ladawan ti anting-anting tapno ipakitana ti maliplipatanen a pilosopia ti biag dagiti nagkauna kas ipaspasimudaag ni Lolo Quintin. Makuna nga awan irteng ti lengguahe da Bermudez ken rambaud. Kasta ti dawdawaten dagiti daniw nga addaan oral a porma. Ti kinairteng ti estetika da Bermudez ken Rambaud ket adda iti panangay-ayamda kadagiti simbolo ken pangngarig a ramen ti awtentiko a diskurso ti arte a mannakibiang, makiramraman, managsukimat gapu ta ammona ti papelna iti gimong: ti mangiladawan iti sakit, ti mangtalado iti sakit, tapno iti kasta ket maamiris no ania ti nasamay nga atang, no ania ti kasasamayan nga agas.