iti sentenario,
wayawaya ken
panagwaywayas
ni roy v. aragon

NASELEBRARAN ita a Hunio 12, 1998 ti masasao a Centennial Year ti pagilian--ti maika-100 a tawen sipud panangibayog ni Heneral Emilio Aguinaldo iti bandera ti Filipinas idiay Kawit, Cavite idi 1898. "Magarbo" a kunada iti Tagalog ken "with so much hype" ti pannakaselebrar ti Sentenario, maysa a dakkel a nailian a fiesta a ginastuan iti riniwriw a pisos ti gobierno.

      No apay a ti Hunio 12, 1898 ti napili kas opisial a petsa a pangselebrarantayo iti Sentenario, nalabit gapu iti pannakasanaytayon a mangramrambak itoy nga aldaw iti kada tawen kas Aldaw ti Wayawaya. Ngem no usigen ti kinatalged ken kinapudno ti Hunio 12, 1898 kas Aldaw ti Pannakaideklara ti Wayawaya ken Panagwaywayas ti Filipinas iti Espania, adu dagiti tumpuar a saludsod ken kontrobersia.

      Kangrunaan ditoy ti relasion ti Hunio 12 ken ni Aguinaldo nga utek iti pannakapapatay ti Supremo ti Katipunan a ni Andres Bonifacio ken ni kabsatna a Procopio, ken ni Heneral Antonio Luna. Kas imbatad ti sumagmamano a historiador, personal laeng a deklarasion ni Aguinaldo ken dagiti Caviteño a kakaduana ti Hunio 12 ket agkamtud iti nainsapasapan a pannakikaykaysa ti kaaduan a Filipino.

      Maysa pay ket ti relasion ti Estados Unidos ti Amerika iti daytoy a deklarasion ti wayawaya. Iti salaysay a Roots of Subservience ni nasionalista a historiador Renato Constantino, imparangarangna nga idinto nga iti Hunio 12 ket inyetnag ni Aguinaldo ti panagwaywayas ti pagilian iti Espania, inkabilna met ti Amerika iti dayta nga aldaw iti "naisangsangayan a posision." Imbatad ni Constantino ti panangbigbig ni Aguinaldo, iti proklamasionna iti Hunio 12, iti "Great North American Republic" a kas protektor wenno garantor iti dayta a panagwayawaya. Kinapudnona pay ngamin, kadagiti 98 a tao a nagpirma iti deklarasion, nairaman ti maysa nga Amerikano, ni L.M. Johnson a maysa a koronel iti artileria ti US Army.

      Mabalin met ngarud a kunaen nga idinto a ti Hunio 12, 1898 ket aldaw ti independensia iti Espania, isu met la ti aldaw iti "dependensia" iti Amerika ta naagapad iti nasao a deklarasion (nga naipadron pay iti Declaration of Independence ti Amerika) nga "under the protection of the Mighty and Humane North American Nation" ti Filipinas. Saan ngarud a mapangnamnamaan ti panangiproklamar ni Aguinaldo iti wayawaya, saan a naan-anay a wayawaya ta idinto a naideklara ti independensia ti pagilian, kinalikaguman ti liderato nga Aguinaldo nga agbalin ti Filipinas kas protectorate ti Estados Unidos. A ginundawayan met ti Estados Unidos ket inagawna dayta a "wayawaya" babaen ti sinsinan a laban ni Dewey iti Manila Bay idi August 1898 ken ti panangbayad ti Estados Unidos iti 20 a riwriw doliar iti Espania iti Treaty of Paris idi Disiembre 10, 1898.

      Kabayatanna, maipapan iti pannakapapatay ni Bonifacio kalpasan ti panangagaw da Aguinaldo iti rienda ti Katipunan, kastoy ti imbatad ni Apolinario Mabini: "Ti ipapatay ni Bonifacio ket buklenna ti umuna a panagballigi ti personal nga ambision mailaksid iti pudpudno a patriotismo."

      Iti met kaso ni Luna, insurat ni Constantino nga iti ipapatay ni Luna, naikkat ti kangrunaan a sagiped iti disenio dagiti mangirusrusat iti pannakikadua kadagiti Amerikano "ta ni Luna ket am-ammo kas mangkalkalaban iti panagkalikagum dagiti agirubrubuat iti pannakikolaborasion kadagiti Amerikano."

s u m a r u n o >