Tallo a Lallaki  
ken Maysa a Kari  
ni juan sp. hidalgo jr.  

ITI DAYTA a rabii, linikmutda ti bassit a temtem a pagsisinnublatanda a sungrodan. Kadagiti piskel ni Lakay Anib Sanchez, kumutkutukot ti nasalemsem a sang-aw ti nasamek a bakir a nanglakub kadakuada. Rimrimbawan ti bang-i dagiti nagango a bulong ken kayo ken ti daga ti anglem a rumkuas iti puon ti apuy, ket kasla dakkel a puso nga agpitpitik ti aglawlaw a binalangatan dagiti immuging a bantay a tumukno iti nadalus ken namituen a langit. Isu pay laeng ti paset ti daga, rimsik manen iti mugingna a kas idi punganay. Daga a tawiden dagiti tartaraudi a kaputotan. Napanunotna ti kinabassitda iti daytoy a paset ti lubong ket nakarikna iti napalalo a kinalakayna iti salinong ti duduogan a tangatang. Tinugkikna ti daga iti ruting: saan a daytoy, kinunana, ngem sublianto dagiti annakko tapno riingenda ti gamengna.

Ngem sabali daytoy a rabii: adda kabarbaro a timek iti tapaw ti apuy ti linikmutda a temtem; timek ti maysa a tao ti bantay, mannakigubat, ken manarsarita iti sungbat ti kaaddada dita a paset ti lubong, sungbat a binukel ti maysa a kari a kas gunggonada iti panangispalda iti biagna kadagiti alingo iti naganupanda a bakir. Bayat ti panangsusop ti lakay iti pinadisna, kinuyepan dagiti nalesseb a matana ti sangailida a situtugaw iti dakkel a bato ket tiningitingna ti kinapudno dagiti insawangna. Naawis kadagiti matana nga, iti alinaga ti temtem, agrimrimat a kasla bituen. Napnuan kari dagiti insawangna a kas man la nabayagen a naisagana dagita a balikas, kasla tuod a tulag nga iti dayta a kanito, maukas manen iti nagbaetanda, isu ken dagiti tallo a kaputotan dagiti ag-Sanchez: nga adda sangkadisso a paset ti daga a naikari kadakuada, a masapul a tuntonenda iti labes dagita a bantay ken bakir a pangbiaganda kadagiti sumaruno a kaputotan nga agtaudto kadagiti sellangda.

Iti pannakangngegna, adda nakabilbileg a rikna a kasla nangpessat kadagiti uratna: saan laeng a dagiti kayumanggi ti mangsapsapul iti dayta a kari no di pay ket amin a puli iti lubong, dagiti nagkauna, dagiti agdama, ken dagiti sumarsarunonto.

Inturong ti lakay ti panagkitana iti intudo ti mannakigubat: iti labes dagita immuging a bantay, masarakanyo ti nabaknang a daga a mangaklon ken mangtaginayonto kadakayo, saan a mabubos iti uray mano a kaputotan. Diyonto la ketdi guliban ta dinakayonto balsen ken ilunod ket ungawennakayonto a maminpinsan!

Nagrimat dagiti mata ti baro a tagabantay: kasla bitbituen! Di nagawidan ni Lakay Anib ti timmangad: wen! Maigidiat unay dagita a mata iti kudilna a kangisngisit ti rabii. Naipatawid kenkuana ti aringkuloten a buok dagiti ama ti pulina, nakakagay iti bassit a lupot a kas ken ni Juan Sanchez nga anakna ket agkabumbun-asda la unay ken ni Leon Sanchez nga apokona. Naamo dagita a mata, natalna ngem isuda ti mangipaneknek iti napeggad a kinatured a kabulig ti nakapispiskel a bagi, natarumamis a pika ken nalagda a kalasag. Maymaysa ti intedna a naganna: Beggak.

Sinungrodan ti lakay ti temtem idinto a tinaliawna dagiti agama: ni Juan Sanchez, ti bugbugtong nga anakna a tinennebna iti rigat ken sirib manipud iti daga nga inyawat kenkuana dagidi appona, a nangipatawidanna iti amin a sanikuana-—dagiti natawidna ken naummongna iti panawen ti kinapigsana-—ket isu ita ti sadiri ti kaamaanda, a mangin-inut a mangbubos iti agdama, ken mangar-arapaap met ita a kas kenkuana ti masakbayan ni Leon Sanchez nga anakna; ni Leon Sanchez nga apokona, a dayawenna unay ti makaawis a pannakasukog ti mugingna a kas man la tumpuaran ti di mapugtuan a raniag. Ni Leon Sanchez a nabilbileg nga adayo ngem isu idi baro, wenno iti amana idi baro, ket nakatataer unay iti panagtaktakder ken panagis-isemna. Dayta ti gapuna nga inaon ni Juan Sanchez nga amana iti nakipet a lubong a linakub dagiti bantay ken taaw idiay patad; manipud iti duduogan a daga nga agbunga iti ippes a dawa tapno iturongna iti paset ti lubong a lumgakan ti init, iti sirok ti init nga agdawa iti balitok. Wen, wen, ni Leon nga apokok! indayyeng ti lakay a pusona: ipanawmo ti anakmo ditoy ta dinto ket dadaelen ti nailunod a daga: ruk-atam ditoy, ibagnosta, ta awan mamaay ti ragangirang a daga nga ipatawidmo kenkuana: apitenanto laeng dagiti lunod ken gura!

Ket ita, adtoy ti lalaki nga addaan kadagiti arigbituen a mata a mangibagbaga kadakuada iti kaadda dayta a daga iti labes dagita a bantay ken bakir, iti leleggakan ti init. Ibagnosna ida a sangaamaan agingga iti maitungpalna ida iti inkarina a daga santo sumina. Tinimud ti lakay ti kinalanay dayta a timek, dayta a kari a pinasingkedan ti anasaas ti kabakiran ken kapan-awan ken kaleddaan, a di maumag, di agpatingga.

Sinindian ni Leon ti pinadisna: "Kayatko a magtengmi a dagus dayta a daga." Nabangag ti timekna. "Amangan no adda makauna kadakami."

Immisem laeng ti mannakigubat. "Naipasngayak iti daytoy a disso," kinunana. "Linabasannak dagiti tawen ngem awan ti nakadap-aw. Kayatko a dagitinto imayo ti manggamulo iti dayta a daga. A mangparang-ay ken pagtitinnawidanto dagiti annakyo."

Natiliw ni Lakay Anib ti liday a nagtalimudok kadagiti mata ti apokona. Maawatanna dayta: ammona ngem dina pakadanagan ta uray pay idi kaipaspasngayna, naisaganan ti sungbat dayta a kinaliday.

Sinungrodanna ti temtem. Timmakderen ti mannakigubat, tinarimaanna ti kagayna sana pinidut ti gayang ken kalasagna: kas kapuner ken kangisit ken kataeb dagiti bantay iti lawlawda, kasla katalinaay dagiti nasarmek a bakir, ket agrimrimat pay laeng dagiti naimurumor a bituen iti langit kadagiti matana, iti alinaga ti temtem ti nasalemsem ken nasipnget a rabii.

APAMAN A nakapamigatda, nangaramid ni Minang iti bassit a siglot iti atiddog a linas. Nagkatawa ni Juan Sanchez. Kalpasan ti panangisingkawna iti nuang iti nagtagibubong a kariton, simmalpa sa nagtugaw iti abay ti baketna.

"Namak payen, Baket, no malipatam," kinunana, "di agbiddutkan iti bilang."

"Ay, saan! Diak malipatan," kinuna met ni Minang. "Saantayo a maungpot daytoy a linas. Madalusanton dagiti linabasantayo a tanap ken bakir ken bantay ngem atiddogto pay laeng daytoy a linas."

"Ket no ngay mapukawto dagiti sumaruno kenka?"

"Annadandanto. Ammodanto ti pategna. Tunggal siglot, maysa nga aldaw, adu a pasamak... Daytoy a linas ti pangsurotandanto iti napalabas."

Nagkatawa laeng ni Juan Sanchez. Nasuroken a sangaagpa ti nasiglotan a linas. Kada siglot ipalagipna ti inaldaw a panangunorda kadagiti sebbang, ti panangbisngayda kadagiti pan-aw ken ledda, ti panangserrekda kadagiti gungugong, ti panagirida iti duri dagiti bantay, ti isasalogda kadagiti turod ken pingir dagiti rangkis. Awan sardengda, sapsapulenda ti paset ti lubong a nabaknang, nga adayo iti agum ken lunod ken gulib, ti daga a mapagtalkan ken di lumakay.

Nagdaliasatda, tiningtingitingda ti daga a malabasanda. Iti sirok ti init ken namituen a langit, iti barukong dagiti nagtagilinnaaw a ruot, nagtuloy ti panagtulid dagiti pilid ket inasak dagiti kuko ti nuang dagiti puon ken bulong dagiti muyong ken pan-aw ken ledda, ket naparnuay dagiti desdes a bagnosto dagiti sumaruno kadakuada. Nagdaliasatda nga awan pannaka-upay, kas iti nailubongan a panangsapsapul ti tao iti panungpalan ti kararuana; nga agingga iti sibibiag, saanto nga agsarday ti panagdakiwasna agingga iti dina masapulan dayta a kaibatogan. Addanto dayta a disso, mamati ni Juan Sanchez, ta nalawa ti lubong, ket bayat ti panangisarunona iti kariton iti nuang ti anakna, di agpatingga ti namnamana a kas iti di pannakaungpot dagiti agdeppa a tanap iti sanguananda.

Immuna a nakikasakay ni Beggak ken ni Lakay Anib. Naragsak ti panagpatangda ket agrinnimbaw no dadduma ti paggaakda. Umis-isem met latta ni Juan Sanchez iti abay ti baketna ket buybuyaenna ti narakab a likudan ti anakna a pangisarsarunuanna iti karitonda. Napumpuner nga adayo day-toy ngem isu, nataytayag ken nadadaeg ti panangawitna iti bagina. Naggilap ti kallugongna a tabungaw. Iti panagkitana saanna nga iturturong ti sinakayanna a nuang, a kunam la no makaanayen ti panunotna a mangiturong iti adipenna. Adda amin kenkuana ti pangngeddeng no sadino ti pagnaanda. Idinto ta dina maaramid ti kasta, isu nga ama, ta manipud pay idi rugianda ti agdaliaaat, addan a kanayon iti nagtengngaan ti ama ken anakna, saanen a makapanaw dita, ket sitatalna a mangab-abog iti nuangna a mangguyguyod iti kariton a nakaipempenan amin a sanikuada nga agaama.

Tallo nga aldaw a tinaraigidda dagiti nagmaratiddog a bantay. Iti ungto dagitoy, kasla ruangan a nalukatan dagiti nawada a tanap ken babassit a turod. Rimmasay dagiti bakir ket nangrugi ti nasamek a kapan-awan. Nakarikna ni Juan Sanchez iti babassit a bato a matulidan ti pilid ti kariton. Nagwingiwing. Tinaliawna ni Beggak nga agmammama iti abayna.

"Paset kano ti karayan daytoy a diaso," impalawag ni Beggak. "Ngimmato kalpasan ti napigsa a ginggined. Limned dayta a paset ti daga ket nagturong dita ti danum, naaddaan iti dissuor ken derraas. Malabasantayo dita dagiti ag-Hermudez. Naggapuda iti abagatan. Nalawa metten ti nadappatanda a daga dita."

"Nabayagda kadin?"

"Nabayagda metten. Addadan dita sakbay a naipasngayak. Iturayan ti kalakayan nga ag-Hermudez dayta a tanap."

"Ti panagkunam, didanto ngata magteng ti inkarim a daga? Saandakaminto ngata a riribuken? Nga agawan iti daga?"

Immisem laeng ti napugot a mannakigubat: "Saannanto a masarakan dayta a daga," kinunana. "Tarigagayannanto ngem dinanto madanon. Ammok. Iti panangdappatna laeng iti tanap iti masakupanna, umanayen a mangungpot iti biagna."

Nabang-aran ni Juan Sanchez. "Diak kayat a matinaan iti kinaagum ti ipatuldom a daga," kinunana. "Wenno masibugan iti dara ti tao. Kayatko nga agtalinaed a nasudi. Diak kayat a maguliban."

"Mabukodanyonto ti daga," kinuna manen ni Beggak. Linasatda ti kapan-awan: intudo ni Beggak ti masungadda a bantay a pagturongan dagiti ulep a kasla dutdot ti karnero, a pagturongan dagiti nadumaduma a tumatayab, ken pagayusan dagiti babassit nga ubbog nga aggapu kadagiti bantay; dita, iti makanigid dayta kasla sabutsabot a bantay ti pakasarakanda iti sapsapulenda a daga, iti kasil pagsabatan ti daga ken ti langit. Nagdumog dagiti pan-aw ket kasla riniwriwriw a nagkuntirad a ramay dagiti murdong ti bulongda a mangitudo iti naikari a daga iti ilalabas ti angin.

Nagkiremkirem ni Juan Sanchez bayat ti panangiwarasna iti panagkitana iti amin nga aglawlaw ti kapan-awan: wen, naggiteb ti pispisna, adunto dagiti surmaruno kadakami ket umaydanto dalusan daytoy a kapan-awan; bangonendanto dagiti ili, ramaramendanto dagita a bakir, labusandanto dagita a bantay, sadanto manen agdakiwas ket dumtengda iti yanmi. Ah, ngem natalgedkaminton. Maitakiaganminton dagiti umay agbasakbasak.

Inabogna ti nuang idi sumang-at iti kapan-awan. Nagranitrit dagiti pilid. Binuyana ti panagdalluyon dagiti dadakket a piskel ti nuang: nabileg ken naandur a kas iti panunot ti tao. Saanna a sinanutan, binay-anna. Binuyana ti panagpusipos dagiti pilid iti ngumatngato a daga, ti panagsekkad dagiti natangken a kuko ken ti panagwang-it dagiti agpalangit a sara.

Matannawagandan ti dissuor a manipud iti pantok ti turod a yanda ita, kasla gumilgilap a pirak iti init. Intudo ni Beggak dagiti nalawa a nadalusanen a daga a dandanin dumteng iti sakaanan ti bantay iti asideg. Pudno a nalawan ti nadappat dagiti ag-Hermudez. Adda sumagmamano a balay iti asideg ti dissuor.

"Dakkel ti kaamaan dagiti ag-Hermudez," kinuna ni Beggak. "lturayanda dayta a tanap. Kayatda a parmeken dayta a bantay ket rugiandan nga umaen. Ngem saanda nga ammo: daytanto ti puon ti pakailunodanda."

"Apay?"sinaludsod ni Minang.

"Iti pannakauma dayta a bantay, balsennanto ida ket yegna ti layus a manglemmesto amin kadakuada."

"Apay a dimo ballaagan ida?"

"Managpaksiatda. Kasla isuda ti kapigsaan a parsua iti rabaw ti daga. Kimmayakayen dagiti agindeg iti dayta a kabakiran." Intuprana ti mamana. "Dumagaakayonto. Makisinnukatkayonto iti masapsapulyo iti papananyo. Maragsakanto ni Lakay Hermudez ket makidinnamagto. Ngem saanakto nga agparang kenkuana."

Simmalogda iti turod. Pimmigsa ti angin ket sinipatna ti sikigan ti kariton; nangngeg ni Juan Sanchez ti panagdayyeng ti tanap ket nagdalluyon dagiti pan-aw: kasla makitana ti dakulap ti angin a magna iti rabaw dagiti pan-aw, agpababa iti sakaananda, agpadissuor... Aldawen ket kasta unay ti alingasaw ti nabiag a daga.

>>> sumaruno a paset >>>