BUKLEN TI COMPUTER ti moderno a panawen nga ayantayo ita. No kunatayo a moderno wenno "high tech" a panagbiag, di mainsasaan a computers ti makagapu ken mangbukel. Ti sangalubongan nga ekonomikal ken politikal nga inpraestruktura ket agdepende ken agtalek iti computer. Ti bileg ken pannakabalin ti computers ti mangpatpataray, mangtimtimon ken mangpatpatalinaed kadagiti kangrunaan a sistema iti negosio, pinansia, transportasion, elektrisidad, telekomunikasion, panagpartuat, medisina, iti gobierno, iti edukasion ken dadduma pay.

Ania ngata no iti maysa nga aldaw ket aggigiddan nga agkibaltang wenno madadael ket agriro wenno maparalisa wenno maiddep ti operasion dagitoy a computer? Ania dagiti mabalin a mapasamak?

Ti mabalin nga umuna a madlawmo ket ti kaawan ti elektrisidad. Umawagka koma iti power company tapno ammuem ngem awan dial tone ti telepono, uray ti cellular phonemo ket madi metten nga ag-operate! Idi rummuarka, masdaawka ta manmano ti lugan, dagiti makitam nga aglabas ket dyipni ken daan a modelo a kotse wenno taksi wenno bus. Laloka a nasdaaw idi makitam a nagsardeng dagiti karro iti LRT. Panggepmo ti mangiruar iti kuarta ngem no saan nga offline ket adda error dagiti ATM, ken nakaserra dagiti banko. Simrekka iti groseria ngem dida aglako ta madi kano agkuenta dagiti cash register ken dadduma pay a ramitda. Uray dagiti establisimiento, nangruna dagiti addaan automatiko a ridaw ket nakaserra. Naammuam pay nga uray dagiti elevator kadagiti pasdek ket kaaduanna ti saan nga agtaray. Idi kuan, naammuam a kaaduanna nga opisina ti gobierno, nangruna dagiti maseknan iti pinansia ket nagserra. Nga adu planta ken paktoria ti nagsardeng ti operasionna...

Doomsday a pelikula? Paset iti puturistiko a sarita wenno nobela? Saan. Dagitoy ken adu pay a senario ket posible a mapagteng no madanon ti isasamay ti "Millennium Bug" wenno "Year 2000 Bug" (ad-adda a maawagan iti Y2K, kilo wenno sangaribu ti kaipapanan ti "K") iti panagsukat ti siglo inton Disiembre 31, 1999.

Maysa pay a pakariruan dagiti computer ket ti banag a ti tawen 2000 ket leap year. Ti ammo dagiti computer a leap year ket no ti tawen ket divisible by 4 ken 100. Ngem no ti tawen ket divisible by 400, leap year pay laeng. Isu a ti tawen 1900 ket saan a leap year ngem ti tawen 2000 ket leap year.

Apay a kastoy ti inaramid dagiti nagkauna a programmers? Kadagidi ngamin a panawen, nangina pay laeng ti masasao a "memory" ken "data space" ket nagsalimetmetda iti dua a digit iti petsa, inikkatda ti "19" iti kada tawen. Maysa pay, saanda nga ekspektaren a mausar latta dagiti programsda kadagiti sumarsaruno a tawen. Ngem ti imasna, agingga ita a 1999, dagitoy pay la a programa ken computers ti kaaduan a maus-usar. Ken nupay limmaka ken bimmileg ti computer memory ken data storage iti pannagna ken panagdur-as ti panawen, saan a nabalbaliwan ti estilo ti panagprograma ken naipaugalin kadagiti programmers agingga ita ti panagusarda iti petsa a six digits. Uray pay ngamin datayo, no intay isurat ti petsa ket kaaduanna a 10/31/68 ti ipantayo.

Dakkel a parikut ti parnuayen daytoy a simple a biddut agsipud ta kaaduan a computers ket agdependar iti petsa ken oras iti matematikal wenno lohikal a panangdagup dagitoy ken panangproseso iti agduduma a datos. Kas naibatad iti maysa a panagsukisok, dagiti kapatgan a business applications, accounting software, personnel records, loan calculations, insurance ken dadduma pay nga umarngi a systems ket nakabasar iti petsa ken kalkulasion nga agpannuray iti tawen.

Kas pagarigan, iti SSS, GSIS, NSO, SEC, BIR, PRC, NBI, LTO, MEDICARE, PAG-IBIG ken dadduma pay nga institusion nga agproseso ken agiduldulin iti rekord, ti edadmo ket sumaren dagiti computer a maikissay iti agdama a tawen. No koma nayanakka idi 1956, ti tawenmo ita a 1999 ket 43. Ngem inton 2000, agbalin a negative 43 (-43) ti tawenmo ket agparang a saanka pay a nayanak! Ngarud, agproblemaka kadagiti recordsmo agraman transaksionmo kadagiti nasao nga institusion.

Kasta met a no addaanka iti credit cards nga agpaso kalpasan ti tawen 2000, mabalin a dimon mausar ta 1900 agingga iti 1999 laeng ti ammo ti computer.

Paset ti computer-dependent a kagimongan dagiti masasao nga embedded systems--dagiti pre-programmed silicon microchips wenno integrated circuits (IC) a built-in kadagiti kabaruanan a ramit ken gamigamtayo. Isu dagitoy ti mangkonkontrol, mangmonmonitor wenno mangbadbadang iti operasion ti nadumaduma nga equipment, makmakina wenno planta.

Mapattapatta nga adda aganay a 10 agingga 25 bilion (sangaribu a riwriw ti 1 bilion) a microchips a nakabinggas kadagiti systems iti agarup isuamin nga aspeto ti manufacturing, engineering, financial, security kdpy iti sangalubongan. Bassit met la ketdi a porsiento kadagitoy a chips ti date-sensitive, aganay a 1% wenno 250 milion a chips. Ngem uray maysa la a depektado a chip ti adda iti system wenno makina a yan ti dadduma pay a chips, iramanna dagitoy iti kanito nga ag-malfunction ti errado a chip. Ti adatna pay, saan a kalakala ti problema ti embedded systems ta narikut ti panang-detect iti no ania a makina, equipment wenno ramit ti yanna ti depektibo a chip. Ken uray no masarakan, saan a basta matarimaan, kaaduanna a masapul a suktan ti maseknan a systems wenno equipment.

Dagiti systems ken devices nga addaan embedded systems a mabalin a seknan ti Y2K (listaan manipud iti Institution of Electrical Engineers): Manufacturing plants, water ken sewerage systems, power stations, power grid systems, oil refineries, bottling plants, automated factories, simulators, surveying ken locational equipment, construction plant, aeroplanes, trains, buses, marine craft, automobiles, fuel services, air traffic control systems, radar systems, traffic lights, ticketing machines, electrical supply, backup lighting ken generators, fire control systems, heating ken ventilating systems, elevators ken escalators, security systems, safes ken vaults, door lock, telephone exchange, cable systems, telephone switches, satellites, data switching equipment, telephone systems, faxes, copiers, time recording systems, mobile phones, still and video cameras, automated teller machines, credit card systems, heart defibrillators, pacemaker monitors, patient information systems, pharmaceutical control and dispensing systems, X-ray equipment ken dadduma pay.

Pati gayam telepono kas kada koriente, kunam ngata. Isu dikanto umaw-awag iti telepono wenno cellphone kasakbayan iti nagbaetan ti 12:00 AM ti Disiembre 31, 1999 ken 1:00 AM iti Enero 1, 2000 ta amangan no singirendakanto iti telephone bill a 99 a tawen ti kapautna a panagpatang!

Itoy a kaadu ken kawaras ti apektaran ti Y2K iti kombensional a computers ken embedded systems, nalawag ti nainsapasapan nga epekto uray kadagiti saan a computerized a negosio, establisimiento ken institusion wenno nasion gapu iti makunkuna a domino effect a no apektado ti maysa, apektadon ti amin. No sakit ti maysa ket sakit ti amin. Nakadependar ti kagimongan iti computers, ket dagitoy a computers, nakadependar met wenno konektado iti maysanmaysa babaen ti computer networks ken babaen ti makunkuna a globalisasion.

Adda dagiti nabukel a panglakagan ken wagas a pangsolbar iti Y2K. Nupay kasta, kaaduan a korporasion ken institusion ti agkamtuden iti panawen ta adu dagiti sa la aggunay itan ta asidegen ti tawen 2000. Iti sangalubongan, riniwriwriw a linia iti program code a nasken a matarimaan ket saan nga ang-angaw a panawen, manpower, ken gasto ti masapul tapno mataming dagitoy.

Pagarigan ti Social Security Administration ti Estados Unidos ket nangrugi a mangkorehir iti 30 milion a linia ti codesna idi 1991. Kalpasan ti lima a tawen, idi Hulio 1996, ti 400 a programmers a nagtrabaho ket nakatarimaan laeng iti 6 milion a linia.

Ti Internal Revenue Service iti Estados Unidos met laeng ket addaan iti 88,000 a programa iti 80 mainframe computers a nasken a maasikaso. Agingga iti 1997, 2,000 pay laeng a programa ti nadalusanda.

Iti kaadu dagiti rumbeng a masukimat ken maestimar a computer programs, imbatad ti maysa nga agpalpaliiw a ti panangbirok, panangtarimaan, ken panangtesting kadagiti software wenno programa nga agparikut iti Y2K ket masapulna ti agarup 700,000 a tawen. Saan pay a nairaman ditoy ti problema iti embedded systems a kuna dagiti agsuksukisok a "kakaruan a paset ti problema a Y2K." Kaaduan a saanen a matarimaan pay dagiti embedded systems ta paset dagitoy ti hardware wenno mekanismo ti makina wenno ramit, interamente a suktan no kua ti apektado a makina.

Maysa pay a pakarikutan a maikkan iti maitutop a solusion ti Y2K ket ti banag nga agingga a saan a mapasamak daytoy ket saan a maammuan ti talaga a dagup ken kakaro ti problema wenno no ania a talaga ti problema. Sa la maikkan iti umiso a solusion ti Y2K no mapagtengen daytoy.

Iti surbey nga inwayat dagiti research groups iti Estados Unidos ken Europa, naammuan nga adda apan a 300 bilion ti apektado a linia ti program codes iti sangalubongan. Tapno maatur dagitoy, masapul ti $1 agingga iti $8 iti kada linia wenno aganay a $300 bilion agingga iti $2.4 trilion (sangaribu a bilion ti trilion).

Napattapata met nga umabot iti $600 bilion agingga iti $1 trilion ti pateg ti recovery ken litigation costs kalpasan ken kabayatan ti isasamay ti Y2K. Agtaud ti litigation cost kadagiti rumusua a damage suits ken dadduma pay a legal a reklamo dagiti consumers ken customers a maapektuan kadagiti depektibo a systems, equipment ken services.
No sumaren dagitoy, umabot iti $900 bilion agingga iti $3.4 trilion ti gatad ti krisis ti Y2K iti sangalubongan.

Iti maysa a research kadagiti pagilian nga addaan iti problema ti Y2K, naibatad a 66% kadagiti kompania iti Filipinas ti masao a kritikal ti saadenna iti Y2K.

Iti maysa a report, impalgak ti Bangko Sentral ng Pilipinas nga agingga itay Agosto 1998, iti 31 a commercial banks iti pagilian, tallo pay laeng ti makuna a Y2K-compliant.
Naammuan pay nga iti 118 a thrift banks iti pagilian, 50% ti makaammo iti Y2K ket ar-aramidenda dagiti rebbengna a pangatipa wenno pangleplep itoy, idinto a ti nabati a 50% ket ammoda ti problema ti Y2K ngem dida ammo ti umno nga aramidenda maipapan itoy.
Segun pay iti BSP nga iti 800 a rural banks iti Filipinas, 320 ti computerized, 240 ti semi-computerized ken 240 ti manual ti transactionsna.

Inlatak met ti SSS ken ti GSIS nga idi pay 1995 a rinugianda a tamingen dagiti systemsda. Addaan met ti MERALCO, NAPOCOR ken PLDT kadagiti bukodda a Y2K-compliance projects ket mangnamnamada a maliklikan ti Y2K problem sakbay ti Enero 1, 2000.

Mapattapatta nga adda sumurok-kumurang 500 a kompania a computerized iti pagilian. Addaan dagitoy iti sag-1,000 a software programs nga addaan iti sag-1,000 a linia ti program code. No sumaren daytoy, adda aganay a 500 milion a linia ti program code a nasken a sukimaten ken tamingen. No ibasar iti kababaan nga estimate a $1 ti pateg ti pannakataming ti kada maysa a linia, masapul ngarud ti P38 bilion (iti agdama a rate a P38.00:$1.00) tapno masolbar ti Y2K iti pagilian.

Pagsayaatanna, saan met ketdi nga agbaybay-a ti gobiernotayo iti problema ti Y2K. Itay Agosto, babaen ti Executive Order No. 9 ni Presidente Joseph Estrada, imbilin ti Malakaniang kadagiti ahensia ti gobierno ti panangimanoda iti Y2K ken panangpatalgedda kadagiti computerized systemsda a Y2K-compliant.

Malaksid itoy, naipaulog pay ti Executive Order No. 14 a nangbukel iti Presidential Commission on Year 2000 Compliance (wenno Y2K Commission) nga idaluan ni Amable R. Aguiluz V nga agpaay pay a Presidential Consultant on Computer Education.

Mairaman kadagiti panggep ti Y2K Commission ti "mangangay iti kompleto a panagadal iti kakaro ken pateg ti dadael a mabalin a parnuayen ti Y2K iti pribado ken publiko a sektor" ken ti pannakabuangay ti Year 2000 Compliance Plan a mangirusat kadagiti napardas ken epektibo a programa tapno manamnama a sisasagana ti pagilian iti tawen 2000. Target ti komision a pagbalinen Y2K-compliant dagiti computer-based systems ti amin a government institution iti Setiembre 30, 1999.

Kinuna ni Aguiluz a masapul ti agarup 50,000 a programmers a mangasikaso iti problema ti Y2K iti pagilian. Nupay kasta saan a nailawlawag no kasano a mauummong dayta a kaadu ti programmers ta kaaduan kadagiti computer programmers a Filipino ket agob-obra kadagiti ganggannaet a pagilian a yan ti "narabraber a pagaraban." Iti maysa a panagadal, naammuan nga agarup 17,000 ti computer graduates iti pagilian iti tinawen ngem ti adatna, 90% kadagitoy ti agabrod.

Saan pay a nailawlawag no kasano ken no ania dagiti solusion nga isagsagana wenno iwaywayat ti Y2K Commission tapno matungpalna ti misionna sakbay ti inyetnagna a deadline a Setiembre 30. Kangrunaanna, saan a naagapad no adda nailatang a bukod a badyet para itoy, no mano daytoy ken no paggapuan daytoy a badyet (iti P588 bilion a national budget para iti 1999, awan ti espesipiko a kantidad a nailatang para iti Y2K). [Kitaen ti website ti Philippine Y2K Commission para iti latest ken ad-adu nga inpormasion.]

Sakbay a testingem ti computermo, i-back upmo dagiti date-sensitive a files ken applicationsmo. Kasta met a no nakakonekta iti network, lettatem.

No nakasaganakan, biagem ti computer ket serkem ti BIOS setup (babaen ti panangtalmeg iti "Delete" key ["F1" iti dadduma] iti keyboard no makitam iti monitor a patalmeganna). Suktam ti petsa iti Disiembre 31, 1999. Suktam ti oras iti 23:58 hours (11:58 PM), i-savemo ti settings samo iddepen ti computer.

Agurayka iti sumagtallo a minutos, biagem ti computer. Ita, kitaem ti petsa ken oras ti computer. Nasken nga 1:01 AM wenno 1:02 AM iti parbangon ti Enero 1, 2000, aldaw ti Sabado ti makitam. Ken nasken a "2000" ti tawen, saan a "00" wenno "1980" wenno "1984."

Iti man DOS ken Windows, padasen a pagtarayen dagiti application programsmo. Kitaem no adda riro iti petsa ken oras wenno iti calculations.

No matestingmon, isublim met la ti agdama a petsa ken oras.

No saan a nakapasa ti computermo iti panangsuotmo, saan a Y2K-compliant ti BIOS ta dina mabigbig wenno maiparang ti tawen 2000 wenno ti siglo 20. Wenno no maiparangna ti "2000" imbes a "00" no kasta a baliwam ti petsa ken orasna, mabalin nga adda laeng rirona iti panagsinnukat ti 1999-2000. Saan a problema ti kastoy a BIOS, saanna la nga automatiko a maproseso ti panagsukat ti siglo, masolbarmo daytoy babaen ti manual a panangbaliwmo iti petsa iti Enero 1, 2000 no dumteng dayta nga aldaw.