1996 IDI RINUGIAN ti Creative Writing Center ti University of the Philippines nga iraman dagiti rehional a literatura iti isaysayangkatna a tinawen a National Writers Workshop. Manipud naluktan ti workshop idi 1965, Ingles ken Filipino (Tagalog) dagiti nakaisigudan a kategoria. Kaunaan a nainayon ti literatura nga Iluko iti workshop a naangay idi Abril 8-21, 1996 idiay UP College Baguio, Baguio City a nakipartisiparan ti tallo nga Ilokano a mannurat (lima ti naala a Fellows ngem saan a natuloy/nagtuloy ti dua). Kadagiti simmaruno a tawen, nairaman ti Sebuano ken Hiligaynon kadagiti workshops a naangay idiay Visayas ken Mindanao.
Iti pannakairaman ti literatura Iluko iti UP National Writers Workshop, addan 11 nga Ilokano a mannurat nga alumni daytoy. Isu dagiti sumaganad: Iti 1996, Daniel L. Nisperos, Aida C. Tiama ken Roy V. Aragon; iti 1997, Arnold P. Jose, Aileen Rambaud, Pete Duldulao ken John B. Buhay; ken iti 1998, Leticia Fariñas, Mary Jane D. Aragon, Joel B. Manuel ken Giovanni R. Palomares.
Ti UP National Writers Workshop ti maysa kadagiti kalatakan a writers workshop iti pagilian a pakairamanan ti Silliman Writers Workshop idiay Dumaguete City ken ti nabiit pay a nayusuat nga Iligan National Writers Workshop ti Mindanao State University-Iligan Institute of Technology iti Iligan City. Kaaduan, no di man amin, kadagiti nalatak ken importante a mannurat iti pagilian ti nakipartisipar iti maysa wenno iti amin kadagitoy a workshop.
Immabot iti 230 ti aplikante iti workshop iti 1996, 50 kadagitoy ti aplikante iti kategoria Iluko. 30 laeng a mannurat ti naawat kas Writing Fellows base iti merito dagiti insumiteda a daniw, sarita ken drama. Nupay kasta, 27 laeng a mannurat ti nakadar-ay/nakakompleto iti dua a lawas a workshop.
Kunkunada nga adu ti arigna "agpakamatay" makasali laeng kadagiti nailian a creative writing workshop a kas iti isaysayangkat ti UP ken Silliman University. No apay, nalabit gapu kadagiti "pribilehio" a magun-od ti maysa a Writing Fellow kabayatan ti workshop kas koma iti pannakasangaili ken "pannakataraken" a nalaing babaen ti libre a transportasion, makan ken pagdagusan, alawans a kuarta, pannakadanon kadagiti sikat a lugar, pannakasarak iti papagayam ken dadduma pay. Ngem kangrunaanna siguro ket ti tiansa a maam-ammo ken makalangen dagiti agkakalatak ken agkakasiglat a mannurat iti pagilian a mabasbasa kadagiti libro, magasin ken pagiwarnak ken agub-ubon kadagiti pammadayaw kadagiti nailian a salip ti panagsuratan. Malaksid pay iti pannakaisinged kadagiti pada nga agdadamo/agtutubo/agkabannuag a mannurat manipud iti nadumaduma nga unibersidad ken lugar iti Filipinas. Kasta metten ti pribilehio a makainnadal dagitoy nga agdadamo ken beterano a mannurat kadagiti agduduma a teoria ken praktis iti literatura.
Dagiti Fellow iti 1996, isu dagiti sumaganad:
Daniw iti Ingles: Ronald Baytan (Kalookan City), Jose P. Beduya (Pasig City), Conchitina R. Cruz (Taytay, Rizal), Isidoro M. Cruz (Iloilo City), Ralph S. Galan (Iligan City), ken Erlinda Enriquez Panlilio (Quezon City). Daniw iti Filipino: Khan de la Cruz (Quezon City), Rizaldy M. Dandan (Quezon City), Richard R. Gappi (Angono, Rizal), Gil O. Mendoza (Perez, Quezon), ken Jose Dennis Teodocio (Manila). Daniw iti Iluko: Daniel L. Nisperos (San Nicolas, Ilocos Norte) ken Aida C. Tiama (Asingan, Pangasinan).
Sarita iti Ingles: Shelfa B. Alojamiento (Pigkayawan, North Cotabato), Earl Stanley B. Fronda (Quezon City), Jude E. Ganzon (Cebu City), Katharina R. Mendoza (Las Piñas), ken Lorenzo D. Paran III (Makati City). Sarita iti Filipino: Erick F. Abad (Parañaque), Rosa May Bayuga (Makati City), Ednaida Marie Gonzales (Antipolo, Rizal), ken Alvin Yapan (Pili, Camarines Sur). Sarita iti Iluko: Roy V. Aragon (Dupax del Norte, Nueva Vizcaya).
Drama iti Filipino: Joan S. Bondoc (Quezon City), Delfin A. Ilao (Muñoz, Nueva Ecija), Edward Perez (Los Baños, Laguna), ken Jose Victor Z. Torres (Quezon City).
Nagpaay a panelist/lecturer dagiti sumaganad: Gemino H. Abad, Virgilio S. Almario, Prof. Martin H. Anderson, Amelia Lapeña-Bonifacio, Butch Dalisay, Reynaldo A. Duque, NVM Gonzales, Cristina Pantoja-Hidalgo, Anton Juan Jr., Domingo G. Landicho, Bienvenido L. Lumbera, Jun Cruz Reyes, Lilia Quindoza-Santiago, Delfin L. Tolentino, ken Ricky M. de Ungria.
Sumagmamano kadagiti lecturer: Virgilio Almario, Bienvenido Lumbera, Ricky de Ungria, ken NVM Gonzales |
KASAKBAYAN ti "pannakarangrangkay" dagiti naisumite a manuskrito a maworksiap, imbinsa dagiti panelist dagiti kriteriada iti panangusig ken panangarisit kadagiti sinurat dagiti fellow. Impeksada dagiti ekspektasion ken bukodda a panirigan iti pangsuratan. Kaaduan kadakuada ti nangigunamgunam a tapno agbalin met laeng kas mannurat ti maysa a mannurat wenno tapno maikari nga agmannurat, nasken nga ammona, kabisadona ti ar-aramidenna iti aniaman a genre a pagpasnekanna-no daniw man daytoy, sarita, nobela, drama, screenplay ken dadduma pay. Saan la a nasken nga ammona dagiti wagas ken pamuspusan iti panagsurat wenno literary devices, masapul pay a kanayon a silalagip, siriridam, sisasagana iti no apay nga agsursurat ken agsurat isuna. Iti sabali a pannao, nasken iti maysa a pudno ken napudno a mannurat ti kaadda ti kausa wenno gapu no apay nga agsurat: maysa nga inspirasion wenno paratignay a mangted iti amin a kired, regget ken ibturna nga agsurat ken agtultuloy nga agsurat tapno maipalgak, maibutaktak, maiwaragawagna ti kayat ken dina kayat a paneknekan ken takderan kadagiti agbasbasa kenkuana.
Nagkaykaysaan met nga impaganetget dagiti panelist ti nasken a panangmaster ti maysa a mannurat iti lengguahena ken ti panagsanayna a mangkontrol ken mangtaginayon iti lohika ken kinapudno iti suratenna tapno nalawag, naannayas, nakappapati, naurnos ti komposisionna iti sinuratna.
Iti biang ni Butch Dalisay, premiado a fiksionista ken dramaturgo ken TOYM Awardee iti Creative Writing, sapulenna iti basaenna a sinurat no adda met la "kunkuna" daytoy wenno no addaan met la iti "tama" wenno kidag. No nakallalagip kadi daytoy ken no makaibati iti agnayon nga impresion ken pagulidanan ket gubuayenna ti interes tapno uliten manen ken manen daytoy a basaen. Ken kasta met no daytoy a sinurat ket naslag kadagiti eksperiensa iti kultura ken gimong a Filipino.
Ti panagsurat ket komunikasion, kinuna met ni Cristina Pantoja-Hidalgo, premiado a mannurat ken propesora iti literatura, ket maysa kadagiti pagrukodanna iti naballigi a sinurat ti kinaepektibo daytoy a mangidanon, mangipaneknek ken mangipaawat iti mensahe wenno impormasion a kayat nga ipaduyakyak wenno iparangarang daytoy. Innayonna a numan pay naipasimudaag ken naiparang ti mannurat ti gapu wenno intensionna iti obrana no naglibtaw wenno nagkamtud met a nangyam-ammo, nangipamutektek wenno nangilawlawag itoy, saan a nagballigi ti sinuratna.
Inyunay-unay met ni Dr. Bienvenido Lumbera, kritiko ken Ramon Magsaysay Awardee iti literatura, ti masapul a kaadda ti maiburay, maipasagepsep a sirmata wenno mensahe iti maysa a sinurat, kangrunaan ditoy dagiti idea ken kinapudno a nagramut iti padas ti sangkailian. Impalagipna pay a ti pangsurat ket pannakiraman met a dumngeg ken makipagsolbar kadagiti parikut a pakariribukan ti kagimongan. Kinunana a ti mannurat ket saan laeng koma nga agpatingga nga utek a mabaybayadan ngem kangrunaanna ketdi koma, maysa a konsensia a naridam, sisasagana a sumungbat kadagiti isyu a dumawdawat iti pangsukisok ken pannakikadua.
Iti biang met ni Lilia Q. Santiago, premiado a mannaniw, kritiko ken propesora iti literatura, kinunana a no basaenna ti maysa a sinurat, kitaenna no dayta a panagbasana ket maysa nga eksperiensa. Kayatna a sawen, no kas agbasbasa ket mabigbig wenno mabirokanna ti bagina, ti bukodna a padas wenno padas ti sabali wenno kolektibo a padas ti sabsabali, iti dayta a sinurat. Impasimudaag ni Santiago a nasken a sensitibo ti maysa a mannurat kadagiti agduduma nga isyu, prinsipio, ideolohia, pammati a kupkupikopan ken iruprupir ti nadumaduma a sektor wenno benneg wenno kasasaad iti gimong ket ammona a raemen ken takderan dagitoy iti patas a panangaramat wenno panangibudina iti suratenna.
Palagip met, ken ballaag payen, ti impaay ni Jun Cruz Reyes, premiado a nobelista, iti panangibatadna nga iti gimong a Filipino, dagiti mannurat ket patinayon a mabaybay-an ken saan a maawatan. Impalgakna ti kaadda ti patinayon a krisis ti mannurat a Filipino. "Mabalin a kunaen a ti pangsurat iti Filipinas ket maysa a naindaklan a kinaduldog," imbatadna. Innayonna a ti maysa a mannurat a serioso nga agsurat ket maibilang a dakkel nga angaw iti kagimongan a masadsaduten nga agbasa. Kas man maysa nga anomalia ti agbalin a manakem iti panawen a saan san nga uso ti nakem, kuna pay ni Reyes, manmano metten, no di man awan payen, ti agbasa kadagiti serioso a sinurat. Ket kadagitoy a parikut ti mannurat a Filipino, impaganetget ni Reyes a sakbay a serken ti maysa a mangrugrugi wenno uray nakarugin a mannurat ti serioso a panagsurat, nasken a penkenna iti bagina, saludsoden ken masapul a sungbatanna a sipupudno no ania kadi ti biagenna: ti bagina wenno ti plumana?
KADAGITI naisagana a manuskrito a natratar iti workshop, saglilima a daniw ti apag dagiti fellow iti daniw, saggaysa met a sarita ken drama kadagiti fellow iti sarita ken drama. Iti dua a lawas a workshop, 64 a daniw (9 Iluko, 25 Filipino, 30 Ingles), 10 a sarita (1 Iluko, 4 Filipino, 5 Ingles) ken 4 a drama (Filipino amin) ti napagiinnadalan. Iti biang dagiti Iluko a manuskrito, nupay naibasa dagiti orihinal nga Iluko, ti patarus dagitoy iti Filipino ti naaramat iti workshop.
Kaaduan kadagiti manuskrito, nangruna dagiti Ingles, ket maipapan iti ayat, angst wenno saksakit-nakem/ir-iruken-puso, problema iti familia ken relasion. Sumagmamano met ti nagbatay iti social realism ket imparangarang, nagkomentario dagitoy kadagiti problema iti kagimongan a Filipino, kadagiti di maikanatad a maar-aramid iti gobierno, alienasion/panangirurumen kadagiti babassit ken nakapsut nga umili/indibidual. Adda met dagiti sinurat a nangibagi iti masasao a gay literature (maipapan iti kinabakla wenno homoseksualidad) ken feminist literature (maipapan iti karbengan/wayawaya ti babai/kinababai).
Saan a nailanad iti manuskrito ti nagan ti autor. Naikkan dagiti manuskrito iti I.D. numbers ket saan nga ammo no siasino ti akinkukua kadagitoy. Sa la maammuanen no malpas a madiskas ti manuskrito. Maawagan no kua ti autor tapno mangted iti reaksion.
Maibasa nga umuna ti manuskrito ket kalpasanna, agdalan iti sistematiko ken ekstensibo a "panangrangrangkay" dagiti panelist ken fellows iti agduduma a panirigan, paniripan, pamulinglingan. Agduduma met no kua dagiti interpretasion ken konklusion a rummuar ket masansan nga adda rumsua a debate iti baeten dagiti panelist bersus panelist, fellow bersus fellow wenno panelist bersus fellow. Nupay kasta, kadawyan a mahusgaran ti maysa a sinurat segun iti kinaepektibo/panagballigi daytoy kas naliteraturaan nga obra ken kas arte depende iti tema a pinili ti autor ken/wenno gapu/kagagapu ken objective a sinuratna daytoy. Kangrunaan met a masitar ti lohika, lengguahe, diksion, balabala, karakterisasion ti sinurat ken ti novelty/kinaorihnal daytoy. Dakkel a pakadillawan dagiti gapuanan a narabaw ken nakapsut ti pannakasangal/pannakabalabalana, kasta met dagiti sarita a parparawpaw, predictable, didaktiko, stereotype, addaan kadagiti makunkuna a cardboard characters wenno nakakahon nga istruktura.
Kadagiti daniw, gagangay a maanalisar dagitoy base iti kinapudno ken/wenno integridad nga anag ken kupikopna, ti kabileg ken kasamayna, ti lohika dagiti imahen ken metapor. Maysa a kangrunaan a pakababalawan ti maysa a daniw ti kalidem/kakusnaw/kaakikid ti sirmata/parmata ti mannaniw iti direksion wenno epekto a kayatna a pakabuklan wenno panggep ti daniwna. Mortal met a pagbasolan ti panagaramat kadagiti cliché ken trite a balikas wenno phrases iti daniw. Dagitoy dagitay "naasukaran" ken "nasabsabongan" a balikas wenno phrases a gapu iti kanayon a pannakaaramatda ket nadudog ken nagagaran dagitoy ket awananen iti kidag wenno kugtar, puersa ken kinalibnos ken kinasadia uray pay no nabileg wenno nabagas ti kaipapanan dagitoy.
Saan met a bin-ig a dagiti nagbiddutan wenno nagkurangan ti madillaw kadagiti manuskrito. Kangrunaan met a maitudo dagiti pagpintasan ken nagballigian dagitoy. Maadal dagitoy tapno maammuan ken mapaneknekan ti kinasamay ti maysa a masao a napintas ken nagballigi nga obra.
Kaaduan a fellow, nangruna dagiti mannaniw, ti nangilawlawag kadagiti daniwda a narigat a maawatan wenno nanggubuay iti agduduma a pamanunotan ken singasing kalpasan a "pagrarangasan" dagiti panelist ken fellow a kritikaren. Addada met dagiti agkedked a mangibuksil kadagiti daniwda ken simple a mangbalewala kadagiti kritisismo. Iti pammaliiwko, nakaay-ayat daytoy a pasamak maipapan iti daniw. Iti bukodko a panirigan, umno laeng a pagtalinaeden ti maysa a mannaniw ti burburtia wenno misterio ti ken iti daniwna tapno agtalinaed ken agnayon daytoy kas daniw a nagaladan iti burburtia ken misterio. Iti biangko kas agsursurat met iti daniw, no ti ranta a daniw ket narikut, igagara ngarud ti mannaniw a putaren ti daniwna a narigat a maawatan tapno makaarit, makatignay, makapataud kadagiti interpretasion a kapadpad man wenno kasungani ti bukod nga intension ti mannaniw. No mapasamak a kasta, di mainsasaan nga agballigi ti daniw ket maaddaan daytoy iti bukod nga indibidualidad ken biag tapno agtalinaed ken agnayon. Daytoy a penomenon ti daniw ket nalawag a napasingkedan kabayatan ti workshop. Malaksid iti bukod a palawag ti mannaniw iti daniwna, timmaud ti sabsabali pay a bersion ken/wenno naiduma pay ketdi nga idea ti baro a daniw manipud kadagiti reading ken interpretasion a naiparang.
Ti babai wenno ti tigre?: Sumagmamano a Fellows kabayatan ti agpatnag nga innadal iti sidong ni Prof. Cristina Pantoja-Hidalgo |
KABAYATAN pay ti workshop, adda kasla "giwang" a naparnuay iti baeten dagiti agsursurat iti Ingles ken Tagalog. Rimsua daytoy iti "panagreklamo" dagiti mannurat iti Ingles iti sumagmamano a panelist a kas man mangpabpabor kadagiti sinurat a nangtratar iti social realism saan a gapu iti kinaepektibo ti komposision dagitoy no di ket gapu iti social commentary/relevance dagitoy.
Inlawlawag dagiti panelist a saan met a nasken a maikkan iti preperensia ti maysa a sinurat gapu laeng iti awitna a mensahe wenno kinapudno, importante met ti panagtakder daytoy kas sinurat tapno epektibo a maiparangna dayta a mensahe/kinapudno. Impalagipda nga uray met kasano kapintas wenno kabileg ti idea wenno tema no di mapuntaan a suraten wenno no natabbed ti panangsangal, saan nga agballigi ti sinurat. Inyunay-unayda pay a no diskasen ti craft ti maysa a sinurat, mairaman met a madiskas ti temana.
Nupay kasta, naluktan latta ti diskasion maipapan iti "art for art's sake" ken ti masasao a "mass art" a nangrugi iti debate idi da Jose Garcia Villa, a nangigunamgunam a saan a rumbeng a pakibiangan ti literatura dagiti parikut iti kagimongan, ken ni Salvador P. Lopez, a nangiganetget a pagrebbengan ti mannurat nga imanuen ti pakaseknan dagiti tao nga awanan gaway kadagiti manangirurumen ken mananggundaway nga elemento iti gimong.
Agingga kadagitoy, agingga kadagiti workshop, ket mabingbingay latta dagiti mannurat a Filipino itoy a dua a "klase" ti arte ti panagsurat. Dagitay agsursurat gapu laeng iti pakaseknan ti tradisional nga arte a mangsursurot iti pammati iti "kinapuro" wenno "kinasin-aw" ti arte a maseknan laeng iti kinalibnos ti arte kas arte. Ken dagitay mannurat a mangar-aramat iti arte ti literatura tapno maipakita, maipalawag dagiti kinapudno iti kagimongan a yanna kadagiti kaaduan a pakairamananna.
Ket nadakamat pay ti agtultuloy pay laeng a "susik" iti nagbaetan dagiti maus-usar a pagsasao ti literatura iti Filipinas: Ingles, ken Filipino a pakairamanan dagiti bernakular. Masansan nga ilaban dagiti agsursurat iti Ingles ti prinsipio ti "puro nga arte" ket irupir met dagiti mannurat iti Filipino/bernakular ti "mass art."
Nupay kasta kas paliiw ni Dr. Lumbera, iti panangaramat kadagiti bernakular nga isu ti us-usaren ti kaaduan, nasamsamay met laeng a maidanon ken maipaawat ti mannurat ti kasapulan a maammuan ti kaaduan a Filipino nga isu dagiti agbasa wenno audience ti sinuratna. Ti literatura a bernakular ket isu ti bagi ti pudpudno a literatura a Filipino, kinuna pay ni Lumbera.
Ngem nalabit, "pure art" man wenno "mass art" ti patien ti maysa a mannurat, ti napateg ket ti kaadda ken agtultuloy a kaaddana kas mannurat a Filipino tapno agnayon ti literatura iti pagilian.
Ngem ketdi met, napintas a pagpampanunotan ti maysa nga agtutubo a mannurat ti imbatad ni Amelia Lapeña-Bonifacio, dramaturgo ken kritiko, iti maysa nga artikulona: "Adda iti mannurat ti pagrebbengan a mangsukisok iti pakasaritaanna, iti napalabasna, kadagiti arapaap dagiti umili, kadagiti kinaruker ken panagrigrigat a sangsanguen ken sanguentayo pay. Iti amin kadagitoy, masapul ti nalawag ken napasnek a panagamirisna. Ket no maaramidna dagitoy, rebbengenna met nga ipaduyakyak no ania ti langa ken raman ti namnama ken sagpaminsan, no napudno iti pusona ti gapu, ket ikkanna iti gundaway nga agkatawa ken agkanta dagiti saan a makaaon kadagiti panagsagaba ken kinarigat ti biagda."
Oda iti Pinikpikan ken Tapuy ken Beer iti Cafe by the Ruins: (agpakanawan)Eric Abad, Gil Mendoza, Jose Beduya, ti autor, Khan de la Cruz, Richard Gappi (nalingdan), ken Daniel Nisperos |
SAAN MET a bin-ig a nabara a dinniskusion ti naaramid iti workshop. Pasetna met dagiti poetry reading iti sardam a naangay iti O' Mai Khan ken Café by the Ruins, ti pangrabii iti Café Legarda a nakasangailian ni Mayor Mauricio Domogan, ti "maudi a pangrabii" iti Mario's, ti Fellows' Night a naangay iti Solanna's Manna a nakaiparangan dagiti games, skit, contest, panagibunong iti libro ken nakapilian dagiti "outstanding" a fellow.
Ket siempre, pasetna metten dagiti no kua ket iruruar tapno agsursor iti siudad, aggatang iti souvenir ken pasarabo, umawag/agibuson iti surat kadagiti patpatgen. Dagiti "nalimed a session" iti Residence Hall a pakapasamakan dagiti agpatnag a diskusion, sharing, poetry reading, lecture ni Jun Cruz Reyes (umay no kua makikumpog kadagiti fellow) kabayatan ti pannakaabbat/pannakatumba dagiti botelia ti serbesa ken tapuy ken Gilbey's Gin…
ADDA MET la ngata nasursurok? Daytoy ti saludsodko iti bagik iti seremonia ti pannakayawat dagiti sertipiko ti partisipasion kadagiti fellow iti pannakaturpos ti 1996 UP National Writers Workshop iti malem ti Abril 20. Adda kadi naaramidan ti workshop iti kinamannuratko, adda kadi nagbaliwak, pagbaliwak? Saan ngatan a siak ti mannurat idi sakbay ti workshop ket sabaliakon a mannurat ita? Ket kas man kaamakko ti matakuatak a siak met la daydi sigud a mannurat ket kaslaak la napan met nagbakasion idiay Baguio.
Ngem nalabit, maysa daytoy a nasursurok, wenno natakuatak: ti pannakasarak ken pannakaam-ammok a nalaing iti kinamannurat daydiay mannurat nga adda kaniak. Nalabit saan a masursuro iti uray aniaman a workshop ti kinamannurat uray pay maadal amin ditoy dagiti teknik ti panagsurat. Di bumurong nga adda met laeng iti maysa nga agtutubo a mannurat ti panangisurona met laeng iti daydiay mannurat ken kinamannurat kenkuana tapno agbalin isuna a naan-anay ken nasamay.
Kas kanayon no kua nga ibalakad ni Atty. Arsenio Ramel Jr., beterano a nobelista nga Ilokano, kadagiti seminaran ti pangsurat: "Kayatyo ti makasursuro nga agsurat? Agawidkayo ngaruden ta inkay' agsurat!"
