iti sentenario,
wayawaya ken               
panagwaywayas
ni roy v. aragon

( t u l o y )

KABAYATANNA, NUPAY agpada ti ipaawat dagiti termino a wayawaya ken panagwaywayas, aggidiatda no saggaysaen nga ikkan iti kaipapanan ken panangipapan.

Iti bukodko a panirigan, ti panagwaywayas (independence iti Ingles, kasarinlan iti Tagalog) ket ti kasasaad a panagbukbukod, panagmaymaysa--saan nga agpannuray, agsadag, mangnamnama wenno agur-uray wenno agdependar iti aniaman iti siasinoman.

Idinto a ti wayawaya (freedom wenno liberty iti Ingles, kalayaan iti Tagalog), ipatarusna ti kinawaya--saan a sibabalud, saan a siraraked, saan a tengngel wenno kontrolado, saan a maiturturayan, saan a maim-impluensiaan, saan a mabuteng, saan nga agduadua.

Kadagitoy a depinision, madlaw a mabalin a ti maysa a tao (wenno nasion) ket makuna nga agwaywayas ngem saan a nawaya, wenno makuna a nawaya ngem saan nga agwaywayas.

Iti sasaaden ti Filipinas, iti sangagasuten a tawen wenno sipud pay immadak dagiti ganggannaet a puersa, adda kinatalged ti naagapad a situasion. Patientayo nga agwaywayastayon (ta awan metten a pisikal wenno literal wenno material dagiti ganggannaet a kolonialista iti dagatayo), ngem awanantayo iti wayawaya (ta siprepresotayo iti sikolohikal wenno mental wenno uray material a kolonialismo ken neokolonialismo). Mabalin met latta a patientayo a nawayatayon (ta sagsagrapentayo met dagiti wayawaya, kas pagarigan, iti panagsao, panagiwarnak, panagpanunot, pammati, panaguummong kdpy a basic human rights a gargarantiaan ti Konstitusiontayo), ngem saantayo nga agwaywayas (ta tengngelnatayo latta dagiti ganggannaet a puersa kas koma iti International Monetary Fund ken World Bank a mangkonkontrol iti ekonomia ken pati payen iti politikatayo).

Maysa pay, no apay a makuna nga awanantayo iti independensia, agsipud ta patpatuboyantayo met laengen--babaen ti panangpatpatalinaedtayo iti dependensiatayo--nga ituloktayo a biangandatayo, palidingadatayo, irurumendatayo, idadanesdatayo, abusuendatayo--nagbalintayo a masosista (pagay-ayatna ti makabil wenno maparigat) kadagiti sadista (pagay-ayatna ti agkabil wenno mangparigat) a ganggannaet a puersa ken interes.

Ngamin, ti pudno a wayawaya ken panagwaywayas, adda iti bagi, adda iti puso ken nakem--adda iti tarigagay, iti panamati, iti panangirupir, iti panangikalintegan, iti panangilaban. Ket aldawna amin nga aldaw, sentenariona amin a sentenario, panawenna amin a panawen, gundawayna amin a gundaway, wayana amin a waya, balligina amin a balligi--no la ket patien ken pagbiagantayo.