murkat  
ni roy v. aragon   

Maikatlo a Gunggona Iluko Short Story 1999 Carlos Palanca Memorial Awards for Literature

Iti tugawna iti makannigid ni Emmanuel, sinipsiputan ni Gabriel ti gunay ti adina. Iti aragaag ti nakabitin a lampara, nagminar ti kinaingpis ti bagi ni Emmanuel: nangato nga abaga a nangtapaya iti kuso, apsay a buok; lesseb nupay immalimuken a mata; natadul a darangidong, nangulay-ong a pingping, nabaybay-an a barbas… Ganna ti puyat, lemma ti panagpabpabisin, das-al ti di maputpot a panagpanunot!

Ta aniat' kaeskan ti nasalun-at, napigsa, nabaneg a bagi no awanan met nasalun-at, napigsa, nabaneg nga isip, manong? Ket aniaka no dimo maiturayan ti bukodmo a pigsa ken bileg? Siasinoka iti bagim? Ah, ta isipmo ti palukmegem, ti pennekem iti bitamina ti kinapudno ken sustansia ti pannakaawat! Nagngilangil ni Gabriel a nakalagip.

Inyawat ni Emmanuel ti kape. Nagtugaw a nangsango ken ni Gabriel. "Surnadam manen no nakaikeddengakon? Dayta la kadin ti gaggagaraem kaniak, manong?" Imperrengna a bulon ti panangigupna iti kape.

Indisso ni Gabriel ti sartinna. "Maudin daytoy a yaayko. Mangipangagka koma. Agpeggadka ditoy kadagiti kabusormo! Awan kaduam ditoy, siksika-no sumurotka kaniak idiay bantay---"

"Agpeggad!" insengngat ni Emmanuel. "Manong, diakon marikna ti peggad!" Simngay ti isemna. "Talged, ah, diak metten kasapulan ti talged! Iti kada yuumaymo, yal-alikakanak, ngem kaasin' Apo Dios, addaak latta met a madatdatngam: umang-anges, sitatalinaed!"

Nagpatangken dagiti pangal ni Gabriel. Timmakder. Immanges-anges a nangmatmat iti adina a mangpuypuyot iti sartinna. "Emmanuel, kabsatko, imdengannak, sakbay a magabay ti amin," kinunana idi agangay. "Puoramon dagita a libro! Padapuemon dagita a sinurat ket sumurotkan kaniak!" Nagwagis ket nasapgudna ti nakabitin a lampara. Nagpallayog ti silaw ket nagsala dagiti anniniwanda iti sipi a naalikubkob kadagiti napempen a papel ken napidipid a libro a mangisungsung-aw iti bang-i ti agub a limlimogan ti naullom sadiay nga ingel ken angdod.

"Am-ammuem no ania ti pangngeddengko! Nasken kadi pay a mangeddengak? Bay-andak koman, manong." Timmakder ni Emmanuel ket sinimpana ti agin-iniin a lampara.

"Paltog, paltog a di ket pluma, kabsat! Bala imbes a tinta! Rapok ken lib-at a di ket daniw ken sinurat! Masapulnaka ti tignay, Emmanuel, adda pangabak iti panangidaulom iti buyot. Matimbengmo ti duadua ken aligagaw dagiti tao, mataginayonmo ti degges ti pulsoda ket mailungalongmo a sitatalingenngen ti pusoda iti kaaddat' kaipapanan ken namnama ken panagballigi dagiti gandat…!"

Namrayan a binuybuya ni Emmanuel ti tunnal a tammudo nga iyagyagyag ni Gabriel. Immigup manen iti kape sana kinuna: "Allukoyennak a makitunos ngem iti awanen kaes-eskanna a gubat, manong…"

"Ngem gubat a pakibakbakalan dagiti kunkunam a rebolusionario a dandaniw ken nobelam!" Mangur-urat itan ni Gabriel. "Ket kunaek ngarud met: silmutamon dagita a daniw, pasgedamon dagita a nobela ta awanen kaes-eskanda! Awanen mamati! Awanen agtalek! Awanen makaawat! Awanen, awanen!"

Limtaw ti nalinlinay nga isem kadagiti namaga ken nalusiaw a bibig ti mannurat. "Nalnalpasan, kunam, manong, wen, husto. Ngem kadagita a binnatog, kadagita a parapo, naiparangarang ti napaypayso a gubat. Nayam-ammo dagiti pudno a kabusor! Ta siasinoda, manong, dagiti ammom a kabusor?"

Nagsennaay ni Gabriel ket nagtugaw manen. Inturedna ti pudot ti umas-asuk pay la a kape ket immigup.

"Ah, manong, kaguram dagiti dadakkel ken nabibileg nga agpapaimas kadagiti nalamiis, nabanglo a siled ti burukrasia, ngem dagiti kalablabanmo ket padam a babassit ken nakakapsut ken mamirmiraut, kadawyan a soldado nga adda sadiay gapu laeng iti ayatna a makasapul met iti pagbiag ti pamiliana, nga adda sadiay kas mangmangged, isuda a padam a tengngel ti bilin dagiti nangangato…"

Nagkakamakam ti igup ni Gabriel, a kas man itiltilmonna ti ganat a mangis-isiag itan iti kaungganna. Lislisianna ti sarut ti perreng dagiti lennek a mata ni Emmanuel.

"Ilunlunodtayo dagiti mangtaltaldeng iti panunottayo, dagiti mangtirtirtiris iti gunaytayo, mangur-urot iti pigsatayo, mangpabisbisaleg iti tiantayo…. Dagiti mangabalbalay kadagiti pudpudno a babassit! Apay, manong, iti kad' la siudad wenno patad ti yanda? Di kadi addada met kadagiti away ken bantay? Manong Gabriel, maiturturayanka, maar-aramatka met!"

Dakami, dakami, amin, bin-ig a babassit! Awan dadakkel kadakami! Awan madidios! Awan, awan! Dakami dagiti pudno a buyot dagiti babassit! A mangisakit, mangsaluad, mangwayawaya kadakuada! Kayat nga irikiar ni Gabriel ngem dina ammo no apay a naglulok ti pakinakemna a mangyebkas, mangirupir.

"Ania man a gimong, ania man a kita ti turay, manong, mabingay ti kinapudno: adda nangato, adda nababa; dadakkel, babassit; mangituray, paiturayan!"

Nangemkem ni Gabriel. Apay, apayen, kabsatko, aya, a kastaka itan? Itan a masapul a paneknekam iti tignay ti kinapudno ti kinataom… Pudno, pudno, ni kaanoman dika masirok, kabsat! Intantandudom idi, yir-iriagmo ti pannakirupir, ti yaalsa…! Idulduldolmo, isidsidirmo idi kaniak… Siak, siak, siak a mangum-umsi, manglalais idi… Ita, itan…

"Awatem, manong, ti kinapudno: datayo dagiti nakuerdasan a mannakigubat a mangiruprupir iti agsumbangir a kalikagum a ditay kabukbukodan agsipud ta ditay maawatan, ditay masarakan… Ammom kadi, manong, salsalaknibantayo dagiti ditay kapkapin-ano, dagiti di makaam-ammo, awanan bibiang kadatayo!"

Di latta nagtagari ni Gabriel. Sinangona ti adina nga umanangsab idi agangay. Nagminnulenglengda. Nagsennaay ni Gabriel iti nakaun-uneg a nangtallikud iti adina.

NAAN-ANAYEN TI NAKEM ni Gabriel idi maipasngay ti darundon, kakaisuna a kabsatna a dina ninamnama a maipanurokto nga aktibista inton agbasa iti nailian nga unibersidad idiay siudad kas iskolar. Dadaulo dagiti aktibista nga agtutubo. Editor ti pagiwarnak ti kampus. Kutokuto ti rali ken demonstrasion. Di maaw-awan kadagiti piket, welga, barikada. Dina iginggina ti batuta, truncheon, tirgas, bala dagiti polis ken soldado. Subersibo, komunista, kunkuna dagiti militar. Idandanagan dagiti dadakkelda. Ket di maibus ti pammagbaga ken unget ni Gabriel iti adingna.

Ngem kuna ni Emmanuel: Aniat' maganabko, maganabmi, kunam, manong? Aniat' maaramidanmi? Adu, adu, manong! Agpaay kenka, kadakuada, kadatayo amin!

Minamaag! Ibikagna iti adina. Dim' sayangen `ta siribmo kadagiti awan kaes-eskanna a prinsipio nga awan maitedna iti biag! `Ta panagadalmo ti igaedmo! Sika laengen ti namnama tapno mayaontayo iti rigat. Sika a nasaririt, ta siak, siak a nakuneng, mannalon laeng ti kaikariak, paratalon laeng. Daga ti kaibatogak, pitak ken bingkol. Ket gamuluek ti daga tapno ngumatoka laeng, dumakkelka laeng!

Saanto met ketdi ida a paayen ni Emmanuel. Magna cum laude idi turposenna ti kursona nga B.S. in Business Administration iti major nga Accountancy (nupay dandani di napagturpos ken napadayawan gapu kadagiti adu a nakabanggana, kas radikal a lider-estudiante, iti administrasion ti unibersidad) ken isu ti maikadua a national topnotcher iti eksamen iti kinakontador nga intuyang ti serbisio sibil a nakaigapuanan (malaksid pay siguro iti kinalatakna) ti adu a nalalatak ken dadakkel a kompania a nagawis kenkuana iti napintas a saad iti trabaho. Ngem pinili ni Emmanuel ti nagbalin a kadawyan nga instruktor iti bassit a kolehio iti ili. Nababa ti sueldona a di pay makaanay a pamedmed no ar-arigen.

`Niat' gunggonam a kumlawdi, laglag! Inyunget ni Gabriel iti kabsatna. Rinibu koma a pisos ti awatem no inawatmo ti diaya daydiay nagdakkel a banko! Doliar, doliar met koma ti sahodem iti korporasion daydiay a Mr. Leech no pinatgam! Lipatem kadin dagita anak ti sal-it a prinprinsipiom nga awan serserbina iti panagbiag! Kasta unay ti rurod ni Gabriel. Aglalo idi maikkat ni Emmanuel iti trabaho ta isu ti organisador dagiti union ken gunglo dagiti mangmangged, mannalon ken agtutubo a kanayon nga agwelga ken agrali.

Ang-ang! Yunget manen ni Gabriel. Pangipaayam nga'd `ita a diploma? Aplayamon daydiay bakante iti kompania ni Mr. Yu, gundawaymon, agbilib unay kenka daydiay a negosiante!

Manong, maawatannak koma. Agpaayak kadagiti padak a babassit, iti kaaduan, saan a kadagiti manmano.

Ayna, awan pay subad iti panangpaadal kenka! Ala, bay-annakon, ngem ipagpagapum kadagiti nakapsuten a dadakkelta a kinarkariam idi iti napia met a biag!

Ala, bay-am, manong, kuna ni Emmanuel ket inawat daytoy ti trabaho a diaya ti maysa a multinasional a kompania. Ngem awan pay tallo a bulan, agikkat ni Emmanuel ta dina mairusok ti panangpaspasukib kenkuana ti ganggannaet nga employer tapno tallikudanna dagiti trabahador a nangpili kenkuana a pangulo ti unionda.

Nauman ni Gabriel a mangbagbagbaga iti kabsatna. Ti ketdi met bagbagina ti sinangona ket inkallaysana ti nabayagen a nobiana a kapurokan ken padada met la a mannalon.

Panagsurat ti inobra ni Emmanuel (adda met no kua dagiti awatna a trabaho, kas consultant wenno mangtaming iti libro de kuenta ti sumagmamano a babassit a negosio a kukua ti Filipino ken kadagiti nadumaduma a kooperatiba dagiti mannalon ken obrero; ngem kaaduan a libre ti serbisiona kadagitoy) kabayatan ti panangitultuloyna latta nga agorganisa ken mamagbaga kadagiti agduduma nga organisasion dagiti mangmangged ken agtutubo. Estudiante pay laeng, siguden nga am-ammo kas nalaing ken premiado a mannurat ni Emmanuel. Ket nagruar dagiti sarita, daniw, nobela, drama ken salaysayna kadagiti magasin ken pagiwarnak. Adu ti nailibrona babaen kadagiti grants a naawatna. Nagubon iti pammadayaw kadagiti pasalip iti literatura.

Saanen a dinildillaw ni Gabriel ti kabsatna. Adda met wadwad dagiti maaw-awat daytoy a bayad dagiti sursuratenna, nangruna dagiti iskripna a maar-aramat iti telebision ken pelikula ket naparang-ayna met bassit ti biag dagiti dadakkelda.

Lagidawen laeng ni Gabriel ti kinaradikal ti kaaduan a sinurat ni Emmanuel, nangruna dagiti maipabpablaak kadagiti pagiwarnak ken magasin a naadat a kritisismo ken analisisna iti agdama a politika, iti gobierno, kadagiti politiko. Adda dagiti maaw-awat ni Emmanuel a ballaag manipud kadagiti di am-ammo a persona.

Ta maisamira metten ni Gabriel a basabasaen dagiti sursuraten ni Emmanuel. Ngem dina maawatan dagitoy. Ket siaanus no kua ni Emmanuel a mangilawlawlawag.

Murkattayo laeng, manong, kanayon a kuna ni Emmanuel. Dayta ti kaimudingantayo itoy a panawen. Dayta ti nangisaadanda kadatayo.

Ket wen, ala, ania koma no murkattayo laeng a manasnas? Adda ngarud maaramidam no kaibatogam laeng ti manasnas, ali man? Awatem lattan, a, a kastaka ta dayta ngaruden ti gasatmo!
Manong, pagtitipkelem dagiti murkat, ania no kuan? Innapuy no kuan nga isu met la ti pagbibiagda! Kabalinan met dayta a panagtitipkel ti agbalin a samal a mangungaw kadakuada!

Riribuk! Dayta kadi ti panglakagan?

Bin-igtayo amin nga annak ti riribuk, manong! Ket agbibiagtayo amin iti riribuk! Iti nariribuk a gimong iti nariribuk a panawen ti riribuk! Ngem kaniak laeng, koma, manong, ket diak ayonan nga agtuloy daytoy a riribuk ken kinariribuk. Ngem awan maaramidantayo, isuda ti mangriribuk, riribuk ti wagasda tapno magun-od ti talna, ti kappia ket awan pagpilian, di malisian ti riribuk tapno arapaapentayo ti talna, ti kappia…

Awan pinget ni Gabriel a makilangen kadagiti kapanunotan ni Emmanuel. No kuna ni Emmanuel nga ilawlawagna, nakarkaro a di maawatan ni Gabriel. Nupay no kua ket maamirisna ti kinaepektibo ken kinapudno dagiti ibagbaga ni Emmanuel kadagiti madlaw ken maimatanganna a dina kayat a kasuen ta isu pay nga isturbo iti panagbiag. Ngem kunkuna latta ni Emmanuel: Maawatannakto, manong, wen, maysaka met a murkat. Dumtengto ti panawen wenno gundaway a maamirismo a nalaing ti kinamurkatmo.

DAGITI SURSURATENNA, kinapudno, wen, Ka Gabby, ngem palsi kadagiti addang ti tignay! Naidugkal manen ti ganat iti kaunggan ni Gabriel. Nangmesmes a nangtaliaw, nangmatmat iti kabsatna a siuulimek itan a nakatugaw, nakatallikud iti nakabitin a lampara, nakasammaked iti sanggir ti palangkana, a mangbitbittayon iti maysa a libro, a dagiti matana nakaturong iti awan, iti sipnget ti anniniwanna.

Maudin a gundaway, Ka Gabby, ket kasinginna ti naikeddeng. Dimo ladingiten, ammomi a dimo ladingiten, agpaay iti pagimbagan ti sapasap a babassit! Nagdanapeg iti barukong ni Gabriel a kinidag ti ganat. Manen, immanges-anges a nangkita iti kabsatna idinto a mariknana ti bung-or dagiti dina ammo no apay nga agkinkintayeg itan nga uratna. Bigla, ginammatanna nga inakup ti sangabunton a pappapel ken libro ken bambanag iti basar a daga iti masanguanan ni Emmanuel ket imbaltuogna ida.

"Pangngaasim, kabsat, wayaam `ta kararuam nga ibalbaludmo kadagitoy a wara! Patgam ti awisko! Umayka! Sumurotka! Itan!"

Di nagkir-in ni Emmanuel. Intangwana ti rupana idi agangay ket namrayanna a pinerreng ti manongna. "Ti kaikariam, manong, kaikariak met. Ti lubongta, maymaysa. Kasta met ti dana a sursurotenta. Ngem sabali ti naggapuanta ket aggidiat ti papananta. Adda nagsapalan ti danata, manong, adda nagsanga a dalan, pinilik ti maysa, pinilim ti maysa. Nakayanakak ti tuntun-oyek, partuat dagiti pasamak ti nangtignay kenka."

Manen, dagiti dina madaeran a bitla ni Emmanuel. Kayat ni Gabriel ti agriaw, ti agtaraytaray nga agririaw tapno mayebkas ti kayatna a yebkas ngem dina ammo no ania dayta a yebkasna. Tinallikudanna manen ti kabsatna. Impusotna ti bagina iti rutrot a way a sopa nga arkos ti nailet a kalapaw ni Emmanuel. Sinarapa dagiti dakulapna ti rupana. Wen met, agpayso, gapuanan dagiti pasamak, naames, nadawel, a pasamak, ti ititiponna, ti irarakepna iti pammati dagiti tattao a maaw-awagan a taga-bantay, taga-ruar.

AWAN NANGUY-UYOT ken ni Gabriel nga ideolohia, agburburek laeng a gura, rikna ti pannakaidadanes, pannakairurumen, pannakatagibassit, pannakailupit, pannakaabi ti nangpasang-at kenkuana iti bantay. Kangrunaan idi a gagemna ti makakepkep met, makaikaratay, makaisabbikel kadagiti nabibileg nga armas a pangbales, pangungaw kadagiti militar a nangmasaker iti purokda. Disisiete ti napasag iti daydi nga aldaw, a pakairamanan ti babbai, ubbing, nataengan a nakairamanan dagiti dadakkelda-ken ti agdadagsen nga asawa ni Gabriel. Nagpagunggan dagiti soldado gapu iti pannakapapatay ti opisialda a linib-at dagiti nakidagus a rebelde iti purok. Inukkon dagiti ingget rungsot, ingget pungtotna a soldado ti turay ti republika dagiti nasarakanda a pumurok ket tinattatekda dagitoy iti bala, a ti nadagsen a nagbasolan dagitoy ket gapu ta komunistada met ta apay nga agsangaili, agpadagus, agpakanda kadagiti komunista.

Dakkel idi ti pammabasol ni Gabriel ken ni Emmanuel ta isu ti gagara a saraken koma dagiti rebelde, ket dagiti met rebelde ti subsubaybayan ken gagara a kemmegen, ungawen dagiti soldado ti turay. Ngem awan idi ni Emmanuel ta dimmar-ay iti maysa a taripnong dagiti mannurat. Naiparna met a nagudong ni Gabriel. Nasangpetanda laengen nga agkabsat ti didigra. Napalalo ti ladingit ni Gabriel, inar-arakupna a sinangsangitan ti bangkay dagiti dadakkelda, ti asawana, ken ti naibuknay a sikog daytoy: aginnem a bulan a babai a maladaga, nga aglanglangoy iti darada nga agina, ken iti darada kadagiti appona a lakay ken baket, ken iti darada kadagiti kapurokanda. Naglalaok, naglilimog a dara dagiti babassit, nakapsut, mangurkuranges; nagtitipon, naguurnong a dara a naiparukpok, naibuyat, naisibog iti talon, iti tangkig a sinilong a nakamasakeranda, iti daga, iti bingkol a kaibatoganda, ken papananda.

Kinagura idi ni Gabriel ni Emmanuel. Ngem nagnadnad idi agsubli ti nakemna a simkenan, awan sabali, ti kalikagumna a mangdawat iti hustisia iti naaramid a kinadangkok, kinaayup kadakuada. Ni Emmanuel, inaresto dagiti pannakabagi ti linteg, iti akusar a maysa isuna a lider dagiti terorista a komunista, a kaduana dagiti komunista a nagdagus iti purok ken nanggudas iti opisial dagiti nagmasaker a soldado ti turay. Inkulongda ni Emmanuel nga awan ti nalawag wenno natangken a gapu wenno pammaneknek iti nakabasolanna. Pagpiaanna, iti saranay dagiti human rights group ken am-ammo ni Emmanuel iti prensa, napalusposan met la daytoy kalpasan ti sumagmamano a bulan a pannakaidetinena.

Awanen ni Gabriel a nasangpetan ni Emmanuel. Iti kaawan ni Emmanuel, impagpagna da Gabriel ti pannakaited ti hustisia kadagiti biktima ti masaker. Ngem awan nagmamaayan ti dawatda uray inkarkari pay a mismo ti presidente ti republika a saan ida a baybay-an ti gobierno. Saan a naidarum wenno naikkat dagiti mammapatay a soldado iti rason a paset ti gubat ti napasamak-paset ti operasion kontra kadagiti rebelde a komunista. Komunista dagiti namasaker, kunada, ket awan basol ti maysa a soldado a napudno ken agay-ayat iti umili ken gobierno ken pagilian a mamapatay iti maysa a rebelde-terorista a komunista a kabusor ti demokrasia, kalaban ti wayawaya ken talna ken kappia.

Gapuna nga idi adda dagiti taga-ruar a pimmasiar iti purok iti maysa a sardam, saanen a nagpangadua ni Gabriel agraman sumagmamano a naawanan iti ama, ina, asawa, annak, kabagian, gayyem. Nupay pinabpabasolda met idi dagitoy a rebelde a komunista a gapu ti masaker, linipatda a naminpinsan ket siiiliw, sisisingedda a dimngeg kadagitoy. Ken ni Gabriel, daytoyen ti tiansa a makabales.

Ngem iti bantay, iti pannakilangen, pannakiinnadal, pannakisursuro ken pannakipagbiagna kadagiti makunkuna a marxista-leninista-maoista wenno komunista, namuli ti panunot ni Gabriel a nangarakup iti tignay. Nagbalin met nga idealistiko, natibker, natalek, naprinsipio, nabugas ti rason ken balikasna. Naawatanna dagiti adu la amin a taltalanggutangen idi ni Emmanuel. Inawaganna met dagiti militar a pasista, dagiti baknang a kapitalista ken burgis ken piudalista, natakuatanna no apay nga imperialista dagiti ganggannaet nangruna ti Estados Unidos ti Amerika, no apay a makunkuna a burokrata-kapitalista ken aso-aso ti Kano ti gobierno ken dagiti agtuturay iti gobierno… Ket impapan ni Gabriel, a kadagitoy a naammuan ken natakuatanna a kinapudno, ket naawatannan ni Emmanuel. Ngem no apay dina latta matukod ti ulo ni Emmanuel. Iti kada ibibisitana iti kalapaw iti kataltalonan a paggigianan ni Emmanuel nga agsursurat ken agpapaing, awan ti obrada no kua no di agdinniskusion. Maulaw latta nupay ammona a saan met a gandat nga ulawen ni Emmanuel. Dina maawatan itan ti posision, ti pagtaktakderan ni Emmanuel. Namin-anon nga immay ni Gabriel, iti bukodna a gagem ken iti gagem ti tignay, tapno awisen, allukoyenna ni Emmanuel a kumadua laengen kadakuada iti bantay. Ngem adu la unay dagiti taltalanggutangen manen ni Emmanuel ket awan maay ti pananguy-uyot ni Gabriel.

"NAKAIKEDDENGAKON. IDI PAY, manong, ket bay-andak, bay-andakon. Ditoyko laengen. Sadiayka, sadiaykayo latta metten. Ditoyak, agsuratak latta. Agileppasak kadagiti nobela ken epiko ken drama nga agpaay kadagiti di makaawat, kadagiti baribar, kadagiti duldog. Nalpasen ti para kadagiti nalilinteg ken agkakadayaw…"

Adingko! No ammom laeng ti inayak ita… No ammom laeng! Ingngetnget ti uneg ni Gabriel. Ka Gabby, diak masinunuo, ngem nalabit, wen, mabalusingsing pay ti naikeddeng no la ket ta agballigikan ita, no nagbaliwen ti panunotna… Ka Gabby, nalabit, depende… Ngem no agkibaltang ket agarapaap latta kas ken ni Dionisia Escaler, ni Ka Donna… Ka Gabby, makaammoka, saysayaatem… Sinarapa ni Gabriel iti dakulapna ti nagsuek a mugingna. Ni Dionisia Escaler… ni Ka Donna…

"Dagiti sinuratko, manong," binaw-ingan ni Emmanuel dagiti kinarton a papel ket dineppaanna ida. Naisakab sadiay ti anniniwanna. "Ah, imalmalditen ti publisista a nagtalek kaniak, manong. Maiwarasdan iti mabiit-dagiti nobela a namnamaek a manginawto iti napudpudno a Filipino, kasta met dagiti daniw, epiko ti pudpudno a pakasaritaan ti pulitayo, ti pagiliantayo. Ta datayo ita, manong, ditay ammo no asinotayo, no aniatayo, ganggannaettayo iti bukodtayo a bagi, iti bukodtayo a pagilian. Datayo, daytoy a henerasion itan sipud pay sinakupdatayo dagiti dayo a puraw, siksikmawentayo a simumulagat, sipupuot ti appanda, ti bangles ken lungtotda, tedtedda ken nagpalpalosanda-ket imarotayo, no di man ipabus-oy, ti isip, ti piskel, ti pusotayo…"

"Kuston! Kustonan! Masapulko ti desisionmo no sumurotka wenno----"

"Denggem! Denggem, ta daytoy ti dimo kayat nga awaten ket kunam a dimo maawatan: addatayo iti gubatan a ditay ammo dagiti pudno a kabusor, a ditay ammo dagiti pudno a kadua, ket tagiragsakentayo a gudasen dagiti kagargarit ken kadardaratayo met laeng!"

"Kustonan!" Rimkuas ni Gabriel, ginammatan dagiti nabileg nga ima ken takiagna ti abaga ti mannurat ket winagwagna ti eppes a bagi daytoy. Naisuyo ni Emmanuel iti lamisaanna ket naiwadagna dagiti naiparabaw iti abay ti makinilia. Nanakraad, naggabur iti basar dagiti natnag a libro, magasin, pagiwarnak, baso, sartin, lapis, bolpen ken dadduma pay a bambanag. Immibbet ni Emmanuel, sinukainanna dagiti natnag ket inyaonna ti maysa a kuadro. Iti panangingato ni Emmanuel iti nasarmingan a kuadro, gimmilap iti lawag ti lampara ket naisulek ken ni Gabriel ti naipadakkel a ladawan ti maysa a napintas a babai nga addaan apagapaman nga isem a nangimula iti sangkaballing ngem nauneg a kallid iti kanigid a pingping daytoy. Napasanud ni Gabriel idinto a nakaan-anat nga impatakder ni Emmanuel ti kuadro iti lamisaanna, iti makannigid ti makiniliana, a yan ti nawaya a magaw-at ti lawag ti kumudkudrepen a lampara.

"Itam la makita daytoy a ladawan ni Dionisia, ania, manong? Wen, dimo ammo, ngem iti daydi ipapasiar ti grupo ni Dionisia ditoy, intedna daytoy a ladawan tapno idulinko, ikutak. Isu nga indulinko, pinandagak kadagiti kapatgan a librok, ngem isuna laeng ta ditoy lamisaak ti yanna ta naynay no kua a buybuyaek no kasta a mapaksuyanak nga agmakmakinilia!"

Dionisia… Ka Donna… Saan a kayat a kitaen ni Gabriel ti ladawan ngem nakapatpatak ti isem sadiay ni Dionisia.

"Ni Dionisia, manong, wen," umis-isem met itan ni Emmanuel a mangap-apros iti ladawan. "Ammom, kapadpadata met ni Dionisia iti lubong, iti kaikarian, Naggapu met iti nanipudak. Ngem sabali met ti limbangna, sabali met ti turongna."

Ni Dionisia! Ni Dionisia… Agsiksikaw ti uneg ni Gabriel. Emmanuel, kabsatko, kabsatko, nasken a maammuam ti pudno maipapan ken ni Dionisia. Bareng laeng agbaliw ti panunotmo. Tapno agsardengkan nga agarapaap. Ngem ipakaammok kadi pay aya kenka? Emmanuel, kinapudnona, kinapudnona… Ah, kasanok kadi aya nga ibaga, adingko? Ading… adingko…

GABRIEL: KAAYAN-AYAT ti kabsatko ni Dionisia Escaler. Nakapimpintas ken nakasirsirib kas ken ni Emmanuel. Summa cum laude idi turposenna ti Political Science a kursona, di bumurong nga isu met la koma ti kalaingan no napalpasna ti rinugianna a kurso iti Linteg. Maysa met nga aktibista, lider dagiti agtutubo a mangkalkalaban iti bulok kano a sistema ti turay ken politika ti Filipinas, ti Estados Unidos, ti IMF-WB, dagiti buaya ken buitre nga agtuturay, dagiti aglablabes a militar ken polis, dagiti antukab a negosiante ken agipupuonan ken adu pay.

Diak idi maaw-awatan daytoy mestisa-Espaniola a nayanak nga addaan pirak, saan, balitok, a kutsara iti bibigna. Daytoy Dionisia Escaler a bugbugtong nga eredera ni Don Segismundo Escaler, multi-milionario nga asendero, rantsero, ken negosiante. Ni Dionisia a nailaksid kas anak ken agtawid gapu iti panangsupiatna iti kinapiudal kano ti amana.

Siddaawek idi ti pangngeddeng ni Dionisia a nangtallikud iti pamilia ken kinabaknangda iti panangpilina iti lubong ken arapaapda ken ni Emmanuel iti sidong dagiti nadulpet, nadugyot, naangdod, iliterado a trabahador, mannalon, mangngalap kadagiti welga, piket, barikada, martsa… Ni Dionisia a naruam, nataraken iti bin-ig a nam-ay ken kinalapusanan… Ni Dionisia a sigud a sopistikada a kolehiala iti eskuela dagiti estrikto a madre… Nagutugot ni Emmanuel, insungsong ti kabsatko…

Ngem idi addaakon iti bantay, maysaak kadagiti siaayat a nangsarabo ken nagtamed iti naindaklan a gapu iti isasang-at daytoy. Ket uray no maysan a Ka Donna a nakarakep iti AK47, nabarakosan iti minagasin a bala, nakaaruat iti camouflage, saanakon a nasdaaw tunggal agkitakami. Adu ti naammuak ken ni Dionisia. Am-ammokon isuna. Nupay babai. Nupay babai… Ngem ni Emmanuel a kabsatko…

Dayta, a, ti babai! Dayta, a, ti addaan prinsipio! Ikarkaritko iti kabsatko nga agkubkubukob lattan iti kalapawna. Apay, apay a dinak patgan? Awisko, awis ti tignay, kasla awis metten ni Dionisia! Apay a baybay-am isuna nga agmaymaysa nga ikutan sadiay ti kabambantayan a mangirupir kadagiti arapaapyo? Umayka, umayka ta kaduaem, kaduaennakami!

Ket kuna met ti kabsatko: Manong, ay-ayatek ni Dionisia, wen, ket ay-ayatennak met. Nagkuyogkami iti maysa a dana agingga a nagtengmi ti nagsapalan. Ket nasken nga agsinakami a mangtun-oy kadagiti kaibatoganmi nga akem. Iti pungto ti dalan, ammok, agsarakkaminto manen…

Diak latta maawatan ti kabsatko. Ni Dionisia, nalakak a maawatan. Ngem ni Emmanuel….

INIMUTEKTEKAN NI GABRIEL ti ladawan ni Dionisia. Impallais ti karkarna nga isem ti puling ti kinapudno. Iti bantay, nabayag met a nakadkaduana ni Ka Donna sakbay a nayakar ti balasang iti sabali a grupo. Imbilang ni Dionisia kas pudno a kabsat ken manong.

Adda met bukodmi nga arapaap ken ni Emmanuel, manong Gabriel, kunkuna no kua ni Dionisia. Ngem laksidenmi pay laeng ita tapno maraatan dagiti kasamekan ket iti kasta, uray basbasto laeng, nawayanto a pagnaan dagiti sumaruno…

Nakakaasi a Dionisia! Awanan puso nga Emmanuel! Apay a sika a babai a rumbeng a masappupo, maigaga, maikanawa ti adda ditoy a sumsumpok iti riet ti bantay ken bakir? Maan-anup, mailunlunod, maung-ungaw? Nakakaasi a Dionisia!

Ngem no apay a nupay kasta unay ti panangigagana ken ni Dionisia, di naitured ni Gabriel nga inimtuod no apay nga isu ket adda kadakuada iti bantay ket adda ni Emmanuel iti kalapawna, iti bukbukodna a lubong. Wenno inarit nga isu koma ti mangawis ken ni Emmanuel. Di ammo ni Gabriel, dina maawatan ti nalabit adda a tulag wenno karinkari dagiti dua. Ta awan met makunkuna ni Dionisia ken ni Emmanuel iti panagkedked daytoy nga agpabantay ken agiggem met iti armas ken makirinnamas.

"Ni Dionisia, manong," innala manen ni Emmanuel ti kuadro ket insarangna ken ni Gabriel. "Adda kinnaawatanmi, adda arapaapmi. Wen, ti agpayso, iti naudi a surat nga impaw-itna, impanamnamana nga agsublin… Impaganetgetna sadiay nga ay-ayatennak unay-unay! Isu, ammom kadi, manong? Isu ti inspirasionko, isu ti paratignay no apay a di agpatingga a mapekpek `toy lubongko iti sinurat! Agingga a sitatalinaedak, agsuratak, agsuratak gapu kenkuana! Gapu ken ni Dionisia, ket ur-urayek, ur-urayek ta agsublin, agsublin kaniak!"

Nagdumog ni Gabriel, dina kayat a kitaen ti ladawan. Ngem iti sipnget, napatpatak a nagtagilanga ni Dionisia: awanan isem dagiti naem-em a bibigna, nakaat-atap dagiti matana, natapungoran iti nalabaga a manto ti kulot, atiddog a buokna… sirarakep iti paltog… agtartaray… umanangsab… kamkamaten dagiti buli ken dulluog…

Manong Gabriel, iti rebolusion, awan lalaki, awan babai-tattao laeng, prinsipio, bileg, pannakapaay, balligi!

Nagdanapeg manen iti barukong ni Gabriel. Rebolusion, ah, rebolusion… Rebolusion! Ngem ania kadi, aya, a talaga a rebolusion? Apay kadi, aya, dayta a rebolusion? Agingga ita ket kasla saan a nalawag ken ni Gabriel ti rebolusion a yanna ita a pakiramramanan.

Idi kuan, sinango ni Gabriel ti kabsatna ket kinunana: "Emmanuel, nalpasen ti akemmo. Ala, wen, kadagiti sinuratmo, naluktam ti adu a mata ken bibig ken isip tapno matingitingda ti bagida ket amirisenda dagiti saaden ken sungsungbatanda…"

"Manong, hustoka, husto! Ngem ammom ket saan a maungpot ti pannakirupirko, ti kita ti labanko. Wen, adun dagiti nakaammo, dagiti nagtalek, makaitakder ken makabaelen. Ngem nakaad-adu pay ngamin a tanikala ti nasken a mapekka, nakaad-adu pay ngamin a sarming ti ilusion ti nasken a maburak, mabuong tapno makaruk-attayo amin ket magun-od ti napaypayso a wayawaya!"

"Emmanuel, nalpasen ti akemmo," inulit ni Gabriel. "Ngem adda pay sabali a nasken koma nga akmem…" Immanges, sana inridis: "Rummuarka! Sumang-atka! Buyogam iti aramid dagita a sinurat! Matmatam ti pannakaisayangkatda iti tay-ak! Penkem ti kinasamayda! Riknaem ti kiburda! Denggem ti ikkisda! Makiramanka! Makigamuloka! Umiggemka met iti paltog, iti buneng! A, kabsat, kabsat…"

"Nangeddengakon, manong Gabriel."

"Ala, wen, maawatanka, maawatankan ngem siak met koma ita ti maawatam, ti awatem, siak met…" Sikakapsut nga immanges iti nakaun-uneg ni Gabriel, a kas man pangtimbengna iti agar-arigenggen itan nga unegna. "Ta immayak, immayak iti maudin a gundaway, Emmanuel-immayak tapno ibatadko daytoy: paipakpakninaka ti tignay! Ti gapuna: aglablabeskan, adu unayen nga ammom, ket dadddadaelem ti takder ken dayaw ti tignay kadagiti irakrakurakmo a kontradiksionna! Emmanuel…"

"Ket immayka tapno padasem nga isalakannak, kasta? No la ket ta maawisnak? Ania koma? Aniat' serbik, kunak manen, manong, siasinoak, aya, a napateg unay? Awanakon, manong, saanen a siak ti sigud a siak. Awanen makaam-ammo kaniak. Kadakayo, ammok, awanen talekyo, bin-igen a minamauyong ti sasawek, bin-igen a pagdaksan ken pakapaayan dagiti gannuatko."

"Ket ania ita ti aramidem, agsuratka latta, ket urayem lattan ti pataymo ditoy?" Immalikuteg dagiti mata ni Gabriel.

Nagkatawa iti parawpaw a katawa ni Emmanuel. "Awanen riknak a sibibiagak pay, sitatalinaedak laengen, manong. Nabayagakon a natay. No maawaganak man a sibibiag, ngamin gapu dayta ken ni Dionisia-agpaay kenkuana!"

Dumanapeg manen iti barukong ni Gabriel.

"Agsubli ni Dionisia ket tagiurayko tapno ilabanmi ti kalintegan ken karbengan dagiti arapaapmi, manong. Agkallaysakami-maaddaan iti annak, iti pagtaengan, ket sadiay, agbiagkami a siwawayawaya, sitatalingenngen, sitatalinaay, sipepennek, siraragsak…!"

Namrayan a binuybuya ni Gabriel ti umis-isem a kabsatna a mangar-arakup itan iti ladawan ni Dionisia.

"Saan met a burgis nga arapaap, manong, saan. Simple laeng nga arapaap ti agay-ayat, agin-innayat. Kapulso met la dagiti kolektib, bulodek ti terminoyo, manong, kolektib, kapulso met la dagiti kolektib a rupir ken sayangkat, kanakem met la dagiti nagkaysa, nabettek a panagalsa! Ti rebolusionmi a dua ken Dionisia-a rebolusion met la ti sapasap-rebolusion nga awan sabali no di met laeng ni ayat!"

"Emmanuel," tinengngel ni Gabriel ti kebbana. "Kayatko a maammuam itan ti pudno maipapan ken ni Dionisia… Denggennak, denggennak…"

Nagulimek ni Emmanuel, naukas ti isemna, pinerrengna ti manongna.

"E-Emmanuel… n-ni Dionisia…" Nagbarbar ni Gabriel, nagdumog, dina kayat ti perreng ni Emmanuel.

"M-Manong…?"

"Adingko…"

"M-Manong…!" Simpeg ni Emmanuel, kimmayammet iti nasabang nga abaga ti taga-ruar dagiti naingpis, kabukbuko a dakulap ti mannurat.

"N-Natayen ni Dionisia, ading…" Agarup arasaas ni Gabriel.

"M-Manong…" Immet-et ti kayammet ni Emmanuel.

"Naatap nga espia… Natakuatan ti tignay ti planoda kadagiti nagutugotna a kakadua… "

"Dionisia… Apay…?" Nayesngaw ni Emmanuel, napno iti kasla aglalaok a siddaaw ken uppapay ken pannakapaay ti rupana, immibbet iti kabsatna ket napasanud idinto a yes-esngawna ti: apay? apay? apay? agingga a naipideg iti lamisaanna ket naiwadag manen ti ladawan ni Dionisia sadiay ket natnag manen daytoy iti daga. "Natayen… Natay!" kinunana a kasla maawanan nakem idinto nga agkiremkirem a kas man kunkunana: Apay nga agsangitak no nagmagan ti luluaak? Apay a riknaek ti saem no diakon ammo ti agladingit? Ket apay nga agpungtotak no pinipikelnakon ti riribuk?

"Ahhh… natay! Natayen, natay a dikami nagkita…."

Ngarngarietan ni Gabriel ti sumuksuknor nga apges iti kaungganna. Inasitganna ni Emmanuel, inaprosanna ti abaga daytoy ket kinunana a kasla agtagtagainep: "Kumuyogkan kaniak… Intan, ading…"

Ngem nagwagteng ti mannurat ket rimkuas, napanna imbuang ti akindaya a tawa, timmangwa iti kasipngetan a dandanin sublaten ti parbangon. "Natayen!" Nagpaggaak ni Emmanuel iti namagpakullayaw ken ni Gabriel.

Rimmaba ti ragutok ti barukong ni Gabriel. Iti kaanoman, manong Gabriel, diak matallikudan ti tignay. Biagko dayta, dayta ti kaipapanan ti biagko. Ket itedko ti panawenko, ti biagko. Addanto met panawenmi ken Emmanuel, addanto met para kadakami la a dua ken kadagiti agtaudto kadakami nga annak… Apay, apay ngamin a napapatay ni Dionisia? Apay a napagduaduaan ti nasged a kinapudnona? Apay a di naawatan ti gagemna a mangwaya kadagiti nakaawaten ken sisasaganan, isuda a nalabit mapulkokanen iti no apay nga addada iti bantay wenno no apay nga addada lattan, addada pay laeng iti bantay?

Napeggad dagiti kinapudno ni Emmanuel! Subersibo, wen, ngem saan la nga iti bangir, uray kadatayo! Masapul a mapagulimeken, Ka Gabby!

"Natayen… natay! Ah-ha-ha-haa!"

Maysa a traidor ni Dionisia Escaler! Lipliputanna ti tignay! Rummuaren ti kinaburgis ken kinaelitistana, ti kinapiudalna. Al-allukoyenna ti kaaduan a sumuko! Sumuko, wen, sumuko, Ka Gabby! Makikonkontak iti pasista a gobierno! Rekonsiliasion kano, amnestia! Linoloko, dika pulos agtalek iti dayta nga utek-pulbura ken rapas iti gatilio a gobierno, Ka Gabby, ultimom no sikbabem ti appanna! Ni Dionisia nga unica hija… Nagpintas, nagsirib a babai… Sayang… Sayang a sirib, a pintas, a kinaagtutubo, nga arapaap… Agkasarkami… Maaddaan annak, pagtaengan… Siwawayawaya, sitatalingenngen, siraragsak…

Ket sika, sika, Ka Gabby, ti pusganmi. Itan a mapaneknekam ti kinapudnom, ti prinsipiom! Pagulimekem ti kabsatmo, ipaknim, Ka Gabby!

Pasigtay amin a murkat, manong, dayta ti kaimudingantayo kadakuada, dayta ti pagkitkitaanda kadatayo. Murkat. Wara kadagiti nalanit a pingganda, a nasanasenda kadagiti nadaeg a lamisaanda no maaladan ti kaykayatda-no malpasandan ti kapaayantayo iti lubongda.

Nakadarekdek lattan ni Gabriel iti nagtakderanna. Mulmulenglenganna lattan ti naduri a bukot ti adina nga itan mangibisbisik iti maysa a daniw iti dandanin maipasngay a bannawag, daniw-unnoy a buybuyogan dagiti sumaggaysan a taraok: "O, tagibi ti dawel/ ti alusiisen a panawen/ ti siglo a mamakpakada/ ti alimbasagen a dekada/ agibitka, agdung-awka/ ta natay ti wayawaya!" Naparaipusan iti nakasarsarangsang, ngem ken ni Gabriel ket nakadagdagem, a paggaak.

Mayakar ni Ka Donna, Komander Johnny? Wen, Ka Gabby, sadiayda a makedngan, isuda amin a traidor. Maiparbeng a mapukawda. Isuda dagiti nalungsot a bunga iti sidongtayo, ikkaten ida sakbay a malungsottayo amin. Ka Gabby, ammom met a napakapsutantay' unay kadagiti nasukal a plano ken iti bumabbaba a morale ti buyot! Natayen ni Dionisia! Nabayagakon a natay, manong, sitatalinaedak laengen…

Paneknekam, Ka Gabby, paneknekam, pagulimekem ti kabsatmo, ipaknim!

Naarikap ni Gabriel ti sabbikelna a .38 a Danao. Agal-allon ti kebbakebbana ket tumtumrem itan ti ling-etna. Paneknekam, patayem, patayem, Ka Gabby! Apay? Inrukuas ti kaungganna. Apay pay laeng? Apay, apay nga isu ti napusgan? Ken apay a nasken paneknekanna ti kinapudnona? Pagduaduaanda kadi ngata metten? Ngem napudno! Natudio, agtungtungpal-agtungpal… Ka Gabby, paneknekam!

"O, sagibo ti alingget/ ti henerasion a maur-uraga/ ti puli a maidaddadanes/ agrag-oka, ammomon ti talna, ti kappia/ nataykan ket itan siwawayawayaka! Ah-ha-ha-haaa!" Pimmanaw ni Emmanuel iti yan ti tawa ken napanna sinango ti makiniliana, sinubuanna iti papel. Intipana dagiti yeb-ebkasna a binatog. Nagdueto ti tanaktak ken paggaak.

Inasut ni Gabriel ti paltogna. Nagduaanna a pinetpetan. Agpigpigerger dagiti imana. Murkatka, manong, murkatak, murkattayo amin! Ni Dionisia, murkat kadi met? Murkattayo amin a nasken a masaplid! Simpeg ti aligagaw ken ni Gabriel iti panagpataw ti maysa a senario iti mugingna, maysa a senario a nabayagen a mangal-al-alia kenkuana sipud pay nakedngan da Dionisia: sipupungo isuna, adda iti sanguanan ti hunta ti people's court… Espiaka met gayam, Ka Gabby, napudnoka iti tignay ti kunam ngem dimonto mailemmeng ti pudno a panggepmo. Kayatmo laeng ti makabales, Ka Gabby, ket itan ta natambang ken nasetensiaanen dagiti militar a nagmasaker iti purok, awanen pingetmo, sabalin ti pampanunotem, nakikumplotkan iti bangir… Ladingitenmi ngem kas sagudayen dagiti annuroten… Nagbiddutkayo, nagbiddutkayo… Espia! Espia ti utek-pulbura a gobierno! Saan… Saan! Traidor! Saan! Traidor! Traidor! Saan! Saan! Saan…

"Natayen, natayen! Ti wayawayana ket natay!/ Natayen, natayen! A, ngem ita siwawayawayan! Ha-ha-haaa!"

Agkalkalimduosanen ni Gabriel. Inan-anatna nga ingngato ti petpetna a paltog, impaturong iti ulo ti nakatalikud a kabsatna a daniw a daniw ken tumanakatak iti makiniliana. Nagtigerger ti .38 iti panangikawit ti tammudona iti gatilio daytoy. Immaddang bassit ket nasikkarudna ti ladawan ni Dionisia iti basar a gawgaw-aten ti nalusiaw a lawag ti nakudrepen a lamapara. Tinaldiapanna ti rupa ni Dionisia sadiay. Ngem itan rupa a nadiram-osan iti dara ti nakita ni Gabriel, rupa a limsotan ti bala: naibirua a mata ket awanan rimat, nagdiwig, napiwis a bibig ket awanan isem, nalsiab a pingping ket awananen iti sangkaballing a kallid… Ni Dionisia a rebbengna a mayalikaka, masappuyot, madungngo, patgen, ayaten… Nagarimayang ti lua ni Gabriel. Naglusdoy ti pulsona ket naguyaoy dagiti imana.

"Wayawaya! Ti wayawaya ti murkat ket pannakanasnas! Ha-ha-ha-haaa!"