1998 Salip iti Daniw (iti Salinong) 
Constancia V. Lansangan Literary Awards 
daniw 
ken 
sinan-daniw 
ni roy v. aragon 

       Damok daytoy a mapusgan a manghusgar kadagiti daniw a diak met putar no di ket daniw ti sabali. Sabali daydiay sika, kas indibidual a mannaniw, ket kedngam ti daniw ti sabali a mannurat. Nangruna la ngaruden no iti salip tapno mangabak wenno maabak daytoy. Saan a kas iti pananghusgarmo iti bukodmo a daniw tapno penkem/talkem no mabalin/agbalin met la daytoy a kas daniw tapno maikari a maipablaak, wenno no inka met isalip, ket kapkapnekam a mangatiw daytoy.

       Ket kasano kadi, ngarud, a kedngan ti maysa a daniw?

       Ngem sakbayna: ania, ken kasano, aya, ngamin ti daniw?

       Adun a depinision ti nabasbasatayo wenno ammotayo maipapan iti no ania ti daniw manipud kadagiti nalatak a mannaniw iti lubong. Agduduma a depinision, agduduma a kaipapanan. Tunggal mannaniw addaan iti bukod a depinision segun iti estilona, pammatina nga agdaniw ken agmannaniw.

       Kadagitoy a depinision, maymaysa ketdi ti pakabuklan ti daniw tapno makuna a daniw daytoy: nasken nga addaan sukog (form wenno structure) ken bugas (content wenno substance).

       No sukog a makuna, saan la a daydiay pisikal a porma wenno istrukturana nga addaan umiso a binnatog (line, stanza) wenno rukod (meter) wenno rima (rhyme), nangnangruna met ti ritmo (rhythm). Ti ritmo isu ti kinaberso ti daniw ket isu daytoy ti maysa a makuna a nakaparsuaan ti daniw: addaan iti ayug, iti samiweng, iti simponia, iti cadence. Ti ritmo ti/iti daniw ket nasken a sibibinggas latta iti daniw uray no putaren daytoy a free verse wenno awanan iti planado a binnatog ken rima. Ta kas kuna pay ti maysa a kritiko: "not all verse is poetry, and not all poetry is verse."

       No bugas, isu daydiay pilosopia, daydiay meaning, daydiay bagas/kababagas wenno linaon ti/iti daniw a buklen ti metapora, imahen, simbolo, ken dadduma pay a panangipaduyakyak ken/wenno panangilinged. Isu daytay ibagbaga/saan nga ibagbaga ti daniw wenno daytay panangibaga/panangiparang iti kayat a sawen/iparang ngem sabali met gayam ti kaipapanan/langana.

       Ti daniw tapno makuna a daniw, nasken nga addaan iti sukog ken bugas. Saan a mabalin nga agsina ti sukog ken bugas iti daniw ta kas kinuna ti maysa a mannaniw: "ti sukog ket isu ti bugas, ti bugas ket isu ti sukog."

       Kadagitoy a pakabuklan ti daniw a masao a daniw ngarud a nagbatayak a nangarisit ken nanghusgar kadagiti naipaima kaniak a 28 a daniw a naisalip. No adda met laeng masao a daniw nga agbalin ken agtakder ken agtalinaed kadagitoy malaksid iti panangawag/pannakaawag dagitoy a kas daniw dagiti nagsurat.

       Daniw kunak no iti panangbasak ken panangimutektekko ket adda dayyeng wenno danggay a matimud ken mariknak. No iti/kadagiti idea, kinapudno a naiparang ket naannayas, nakappapati, nalawag ti pannakaibinsa ken pannakaibuksilda. No nagballigi kadagiti nausar/nairanta a wagas ken pamuspusan a pangipaduyakyak, pangiladawan, panangilinged iti kayat ken saan a kayat nga ibaga ken ipakita.

       Saan a daniw daytoy, wenno saan a kastoy ti agdaniw, kunak no ti daniw ket awanan harmonia wenno urnos, no awanan man laeng iti ayug ken tunos nupay patien ti nangsurat a berso daytoy ta nagusar pay ngarud iti rukod ken rima ti sinuratna a binnatog. No saan nga agsusurot wenno agtutugmok dagiti naiparang a metapora ken imahen iti kayat nga iparangarang wenno ilawlawag ti daniw ken ti mannaniw.

       Daniw kadi met daytoy, idillawko pay no napno wenno bin-ig a panangaskasaba/panamalbalakad wenno moralista la unay (didactic), no nalidem/nakusnaw/akikid ti sirmata/parmata ti mannaniw iti direksion wenno epekto a kayatna a pakabuklan wenno panggep ti daniwna. Kasta met no napno kadagiti cliché ken trite a balikas wenno phrases. Dagitay "naasukaran" ken "nasabsabongan" a balikas wenno phrases a gapu iti kanayon a pannakaaramatda ket nadudog ken nagagaran dagitoy ket awananen iti kidag wenno kugtar, puersa ken kinalibnos ken kinasadia uray pay no nabileg wenno nabagas ti kaipapanan dagitoy. Masansan a masarakan dagitoy a balikas kadagiti daniw maipapan iti ayat ken innayat.

INYUNAK iti puesto ti Burburtia A Pangngarig. Namsek daytoy kadagiti nabaked a metapora ken imahen a nangpabileg pay iti ikutna a kabukbukodan a tekstual ken ekstratekstual a musika a saan a gapu laeng ta daniw daytoy maipapan iti tapat wenno harana a natural laeng a mabinggasan kadagiti termino/banag iti musika kas iti "konsierto," "sonata," "nota," "melodia," "aweng," "kanta," "gitara," "duayya," "dueto," "simponia." Pinagtipkel ti mannaniw ti literal ken saan a literal iti panangibinsana iti diskurso ti tapat ken iti mahika/misterio ti harana, iti panangilala/pannakailana iti mapukpukawen wenno napukawen nga ugali ken nakaugalian.

       Itoy a daniw, makunak a nasiglat ti mannaniw iti lengguahena ken iti lengguahe ti daniw agsipud ta saan a basta nagikur-it kadagiti balikas ngem kadagiti maitutop a balikas nga adda pakainaiganna iti daniw ken iti kayatna nga idaniw. Addaan iti simponia ken harmonia ti panagikamadana kadagiti literal ken metaporikal a balikas a nangpasimbeng iti lohika ken nangpairteng iti puersa ti daniw.

       Maikaduak ti Balangat A Kari. Maipapan daytoy iti mannurat ken kinammanurat, iti akem ti mannurat/panagsurat a mangiparangarang iti kinapudno. Adda kinaisangsangayan daytoy a daniw nupay adda nagkamtudanna. Dua daydiay kinapudno a kayatna a tun-oyen ken paneknekan: a saan a bagtit ti maysa a mannurat ken saan a kinabagtit ti panagsurat. Iti panangwarwar ken panangipamutektekna kadagitoy a kinapudno, nagaramat kadagiti subtitle iti kada stanza ti daniw a mangbukel/mang-define iti biag/panagbiag ti maysa a mannurat. Ti umuna a subtitle a "Saludsod" ("bagtit kadi ti kas kaniak?") ket sungbatan ti maudi a subtitle iti "Kinapudno" ("saan a bagtit ti maysa a mannurat"). Daytoy a sungbat wenno "kinapudno" ket saan laeng a kas sungbat/panangipatalged a saan a barengbareng/kinabarengbareng ("kinabagtit") ti akem/ak-akmen ti maysa a mannurat no di pay ketdi isu daydiay maysa pay a "kinapudno" nga ilablaban ken kupkupikopan ti maysa a napudno ken pudpudno a mannurat. Isu daydiay "Kari" (maikapat a subtitle) a pampandagan ken tungtungpalen ti mannurat nga isu met ti "Balangat" (maikatlo a subtitle) a kalkalikaguman ti "Tinta Ti Pluma" (maikadua a subtitle) ti mannurat.

       Ti laeng dillawko ditoy isu ti kinakirang ti metapor wenno nabisked nga imahen tapno napabileg pay koma ti naiwayatna a porma ti daniw.

       Ti "Dayyeng Ni Apong" ti pilik a maikatlo. Nabileg ken nalawag met dagiti imahen nga inusar ti mannaniw a nangiparangarang iti panaglakay/kinalakay ken iti panamalbalakad/panamatpatigmaan ti maysa a lakay iti apokona kadagiti adal ken sursuro iti biag. Pagarigan dagitoy a linia: "ramay a kuribetbetan," "agligsayen ti sangkapirit a bulan," "agmarmarapukawda/ dagiti buok kasla sabong ti ledda," "agpangato nga agpababa/ ti nagtimbukel a kayo/ ti sinulid dildilpatanna/ tunggal kuti dagiti ramayna."

       Nupay kasta, adda kirkirona ti pangilaga ti autor kadagiti imahen iti nasken a lugar ken pakainaiganda a pagteng ken situasion iti daniw. Kas koma iti daytoy: "ladingitek ti panagpukaw/ ti sellag ti bulan/ sakbay panagbannawagna/ la ketdi ti talna/ adda kadata" Saan sa man nga agbagay/agdanggay ti "ladingit" ken "talna" ditoy. Ken iti pannakausarna, saan a nalawag no kondisional wenno konklusibo ti phrase a "la ketdi." No daydiay kadi panagladingit ti persona ket pataudenna ti talna, wenno no daydiay talna ken inna gubuayen ti panagladingit. Makuna koma nga ambiguous a kaipapanan (addaan dua nga agsupadi a kaipapanan, a maysa met a teknik iti panagdaniw) daytoy a phrase ngem nakadidillaw a saan a ranta ti autor dayta.

       Maysa pay a dillawek ti kinakiro ti panangiparang ti autor kadagiti persona (manarsarita) ken panirigan (point of view) iti daniwna. Agbaliwbaliw ti punto-de-bista ti daniw ken ti panageksena dagiti persona agingga a dimo masurotan no asino ti manarsarita ken ti masarsarita: no ti lakay, ti ubing (isuda a dua iti umuna a persona a punto-de-bista) wenno ti maysa pay nga eksternal a manarsarita iti maikatlo a persona a punto-de-bista.

       Saan a nagusar ti autor iti punctuation marks malaksid kadagiti comma iti panangadres iti kasarsarita ("kasta met ti biag, anakko"). Nalabit paset ti porma nga inranta ti autor ti dina panag-punctuate. Ngem saan unay a kabisado ti autor ti lengguahe ken ritmo ti daniwna ta agkasapulan unay dagiti binnatogna iti umiso a punctuation marks.

       Maikapatko ti "Umaddangak." Pinanggep ditoy ti autor ti mangibisik iti agbanbanang-es a social commentary. Napatak ti kayat a mapasamak wenno ti arapaap ti persona ti daniw: panagbalbaliw, panagsakripisio tapno saan nga agballigi ti kinadakes. Nupay kasta, saan a nalawag no siasino ti persona (iti ania a kapasidad) tapno sumaranget kadagiti "alimatek nga arsab ken bukatot iti turay." Maibagasan iti daniw nga iti laeng isip wenno kaunggan ti persona ti yan ti dangadang wenno reporma nga ar-arep-epenna.

      Naballigi koma daytoy a daniw no naurnos ti pannakaputarna. Naikagumaanna ti nagiparang kadagiti nasisita a ramen ngem saan a napagsasaip, napagsisilpo ken napagkakamang a nalaing dagitoy. Adda dagiti saan nga agdadanggay a pagteng a mangpalupoy iti yiirteng ken development ti daniw. Kas koma itoy: "Agallikubeng ti pungtot, mainaw ti pangta…" imbatadna iti damo a binnatog, ngem idi kuan, kinunana iti maikatlo a binnatog: "ah! nagmayat ti agparintumeng; ti agdumog…" Saan a bagay ti "agallikubeng a pungtot" iti "agparintumeng" ken "agdumog" uray pay adda nadakamat a "daton" ken "altar" ditoy a yan dagiti "naikari" a nakaitalalian ti parintumeng ken dumog. Natabbed. Nabilbileg koma no nagaramat iti "lumablaban" wenno "uming-ingar" a balikas wenno imahen iti panagprotestana.

       Maikalimak ti "Dagiti Bougainvillea iti Villa Margarita." Maipapan daytoy iti maysa nga agdadamo a mannurat a nainspirar wenno nagtalek iti kabaelanna kalpasan a nakarit iti nalabit ket seminar lecture dagiti dua a malalaki a mannurat nga Ilokano, da Juan SP. Hidalgo, Jr. ("rosales") ken Reynaldo A. Duque ("bagani ubbog") iti Villa Margarita (maysa a mountain resort idiay Bayombong, Nueva Vizcaya).

      Naurnos daytoy a daniw. Awan unay ti nakitak a rituerna. Ngem no apay a maikalima la kaniak daytoy, gapu iti kinalag-an ti kidag wenno impactna no mayarig kadagiti umuna nga uppat a rinangguak.

       Ken saan sa man a maibagay ti balikas a "rinet" (a nangipadisan ti persona iti bagina kas agdadamo a mannurat) kadagiti sabong ti bougainvillea wenno iti Villa Margarita a mismo. Basta deklarado lattan ti balikas a "rinet" iti daniw kas indibidual nga object. Awan nakaikalamikamanna kadagiti dadduma nga object iti daniw. Awan met ti descriptive a phrase a mangpatakder koma wenno mangpasiken iti akemna. Awan ammok a relasion ti rinet ken ti sabong kas koma iti relasion ti rinet ken ti bagas wenno rinet (kas puling) ken ti mata. No ti kinabassit, kinanumo wenno kinagagangay ti maysa nga agtarigagay, agsursuro, agdadamo a mannurat ti isarakan iti tumutop a metapor, adu dagiti nabilbileg a balikas nga adda pakainaiganna iti sabong wenno iti bougainvillea kas santak wenno mula.

        "Iti Panaglabas dagiti Dalipato iti Lulonan ti Biag," maikanem iti listaak daytoy nga atiddog a daniw. Umarngi (iti estilo ken gagemna) daytoy iti nalatak a daniw a "Desiderata" a sinurat ni Max Ehrmann (1872-1945) idi 1927. Ar-arep-ep/balbalakad maipapan iti panagsalukag ken panagdur-as.

       Malaksid a bin-ig a panangaskasaba, napno pay daytoy a daniw iti cliché kadagiti balikas ken panangibalikas. No basaem, mabalin a kunaem: "Kasla adda nabasak a kastoy idin" wenno "adun ti kastoy." Gagangayen dagiti phrases a kas iti "kaimudingan ditoy lubong," "let-ang dagiti darepdep," "sagumbi ni gasat," "allon panawen," "pingping ti langit," "agkankanta a karayan," "mapannubok a gasat," "anag ti biag," wenno "alimpatok ti balligi."

       Maysa pay a dillawko daydiay "dua a ribu a tawen" a dakdakamaten ti persona. Di bumurong a ti tawen 2000 A.D. ti kayatna a sawen. Ngem 2,000 a tawtawen ti pagawatan iti panagaramatna iti daniw: "adayo pay ti dua a ribu a tawen," "sika ken dagiti parparmatam iti dua a ribu a tawen" imbes koma a "maikadua ribu a tawen" wenno "tawen dua ribu" wenno "tawen 2000" lattan.

       Ken apay koma ngamin a mangnamnamatayo la unay iti kari a panagdur-as ti "Philippines 2000" ti napalabas nga administrasion ni Apo Fidel V. Ramos? Asidegen ti tawen 2000 ket saan a nalawag dayta nga arapaap ti panagdur-as. Didigra pay ketdi ti mapaspasungadan iti tawen 2000 gapu iti Millennium Bug ken dagiti adu a prediksion dagiti mammadto ken doomsday prophets iti panagkanibusanan ti lubong.

      Maikapitok ti "Panagitar-ap." Maipapan iti nainlubongan a basol/kinadakes ken ti akem/akmen ti maysa a mannurat maipapan itoy (kadagiti suratenna) iti "tay-ak pluma nga agbabalubal." Didaktiko daytoy a daniw. Saan a nalawag ti panggep ti persona a mangyurit iti "sirmata a naitangkal" iti tay-ak pluma nga agbabalubal. Iti inna "panagtawataw iti alipuspos-langit, puseg-taaw," nagtungpal a kasla nangaskasaba/panangaskasaba laeng ti pannakibalubal/pinakibalubalna (ta nagtawataw la ngarud?).

       Saan pay a nalawag no ania ti reklamo ti persona maipapan iti kayatna a suraten/sinurat iti kunana a: "kadagiti sinurat adda latta/ pakapilawan, maitar-ap a kritika." No ti pisikal a porma kadi ti sinurat wenno ti bagas/kababagas ti sinurat ti dakdakamatenna a pakapilawan a nanggapuanna a nangibisik iti maudi nga stanza iti kastoy: "ti kalidad ti maag, piman sawasaw/ nga adda maysa binatogna a maagsaw/ ti henio, kargado kadagiti maarasaw-/ nga adda maysa binatogna nga ampaw." Pagarupek a daydiay no ania ti isurat/suraten ti kayat a sawen ti persona a saan ket a daydiay no kasano ti panangisurat. Ngem saan a nalawag ti panangipaduyakyak ditoy ti autor.

       Maikawalo ti "Tata Benjamin." Maysa daytoy nga atiddog nga elehia iti maysa a pimmusay a lakay nga addaan "nagkaadu a naindaklan a gapuanan."

       Naurnos met ti lengguahena daytoy a daniw. Laeng, maulit-ulit (redundant) ti panangibisbisikna iti panangidaydayawna iti pimmusay. Ken adda intension ti autor a mangibudi iti parallel a simbolismo iti panangdesdeskribirna iti nangayed ken natalinaay a lugar ti pimmusay ken iti panangdaydayawna iti kinatao ken gapuanan ti pimmusay. Ngem saan a nagballigi itoy. Saanna la ngarud a naestimar unay ti subject ti daniwna.

       Tagipintasek koma daytoy a daniw ngem madismayaak ta iti baet ti adu a panangidaydayawna iti karakter, nagkamtud ti autor iti umiso a karakterisasion. Nupay kinunana: "Indasaynaka ti panawen ti rigatmo a nakidangadang/ Iti pagimbagan gayyem, tao ken pagimbagan pagilian," saan a naiparangarang no siasino a talaga ni Tata Benjamin-no soldado, maestro, mannurat, wenno mannalon daytoy. Tapno adda koma pamalatpatan iti sinagrap ni Tata Benjamin nga "awan kaaspingna a rigat" ken "sinagaba a liday" ken iti no ania wenno kasano dagiti adu a naindaklan a gapuanan daytoy.

       Dagiti dadduma pay iti listaak iti top ten:

       "Sakbay a Sumangbay Sipnget" (maikawalo, tie). Awan problemana daytoy iti sukog ken uray iti bugas ngem gagangay laeng ti temana: ti pannakauma dagiti kabakiran. Agar-arapaap ti persona: "koma sakbay sumangbay sipnget/ maisublik salun-at turturod, bambantay…" Arapaap, ta saan a naibatad no kasanona a maisubli.

       "Allawig ti Inosente a Puso" (maikasiam). Naurnos met daytoy a daniw maipapan kadagiti ubbing a biktima ti rape. Nupay kasta kasla maysa laeng daytoy a presentasion iti pannakarames ti maysa a biktima ket awan naun-uneg nga idea a nawarwar wenno naipamutektek. Naibatad a "para kadagiti ubbing a biktima ti pannakarames" daytoy a daniw ngem awan namnama wenno pannakasubbot wenno hustisia a naikari ken naipatalged kadagiti biktima.

       "Anak, Adtoy ti Amam!" (maika-10, tie). Napintas met daytoy a daniw. Laeng saan nga orihinal ta naipadron/nagtaud ti ideana iti pangngarig ti "Prodigal Son" iti Biblia.

       "Sukdip iti Kailiw a Lagip" (maika-10, tie). Lagip/pananglagip iti makunkuna a "the good past" daytoy. Saan a naiparang no ania nga espesipiko a dekada wenno panawen daytoy. Mabalin nga idi 1920s wenno 1930s a masasao a "peace time." Wenno 1950s ken 60s. Ken saan a nalawag ti panggep daytoy a pananglagip ta saan met a naiparang iti no ania a talaga ti agdama a kasasaad wenno status quo a pamkuatan ti persona a mailiw a manglagip. Malaksid laeng iti kunana a "ramut panaglupos a nagsarmingan dagiti uggot/ timmangaddan iti gamat linteg a nasallukob."

KADAGITI bambanag a nadakamatko ditoy maipapan iti daniw/panagdaniw dagiti maseknan a mannaniw, saan koma a maipagarup a panangtagibassit wenno pananguyaw iti kabaelan. Patiek a kaaduan kadagitoy a 28 a naisalip a daniw ket gapuanan dagiti agdadamo a mannurat a saan pay unay a sanay nga agdandaniw ket natural laeng a saanda pay unay a masurotan ti umno a panagabel iti daniw mainaig kadagiti alagaden daytoy nga arte iti structure, meaning ken sound.

       Maipaganetgetko ditoy, kadagiti agdadamo, ti nasken a panagpraktis a mangimutektek ken mangamiris kadagiti annuroten iti umno a panangbukel iti sukog ken bugas ti daniw/panagdaniw. Ti daniw ti masasao a "kangatuan a porma ti literatura" no maikompara iti ababa a sarita, nobela, drama wenno salaysay. Isu a saan met a basta maputar wenno putaren daytoy. Awan ti daniw a sinan-daniw ket awan met sinan-daniw a daniw. Ti daniw ket daniw, amin a daniw ket daniw.

      Iti panagkalikagum nga agbalin a naan-anay ken napudpudno a mannaniw, ikagumaanan ngarud met iti agputar iti naan-anay ken pudpudno a daniw.