NANGRUGIN ti ramrambak idi makadanon da Anastacio iti kabisera. Madaman ti pannakaipabuya dagiti nadumaduma a sala dagiti ubbing nga agad-adal iti elementaria.

Kasla piesta ti kaadu ti tao iti plasa. Kaaduanna kadagitoy ti naggapu iti away. Agmalmalanga dagitoy. Mabalin nga agpapan kadagitoy a kanito, burburtia met kadakuada daytoy a programa.

Nagpalpaliiw ni Anastacio. Minatmatanna ti balay ti ili. Simmiplot iti isipna: Sadino ngata a suli daytoy a pasdek ti nangbekkelan daydi tatang iti opisial a Hapon?

Nalawa ti solar ti munisipio. Napalawlawan daytoy iti dadakkel nga algarrubo. Iti sango, adda dita ti monumento ni Juan Malver, ti bigbigbigen ti San Miguel a bannuar ti ili. Naammuan ni Anastacio a daytoy a Juan Malver ti nangipangulo kadagiti taga-San Miguel a nangraut kadagiti Amerikano a nagkampo idiay Laoag. Dagiti Amerikano ti simmublat a nangsakup iti pagilian kalpasan a naparmek dagiti Kastila.

Iti panangmatmatna iti batonlagip, immagibas ti saludsod iti muging ni Anastacio: Daydi apongna a Luceno Batugo a nakigubat kadagiti Kastila idiay Paoay, sadino ngata met ti nakaipatakderan ti pakalaglagipanna? Ket daydi amana a nangparmek iti bugagaw a mata ken nangratrat iti karabukob ti opisial a singkit, adda ngata naipasdek, uray sangaputed la a kayo, iti nakaitanemanna? Nakarikna iti sanaang.

Iti di mabayag, nagparang dagiti opisiales ti ili ken sangsangaili iti balkonahe ti munisipio. Nakaragragsak ti langada.

Nagullimek dagiti tao idi agpatengnga ti nakakamisedentro a lalaki. Nadang-as ti takderna iti de-lana a pantalonna.

Sinipsiputan ni Anastacio ti lalaki. Kayatna nga imdengan ti ibitla daytoy. Ngem idi mangrugi nga agsarita, nalpay ni Anastacio. Ingles ti inagapad daytoy a pagsasao.

Simmaruno a nagpatengnga ti nakapuraw a napintas a babai. Nagkumpas dagiti ima daytoy idinto ta rinugianna ti nagkanta. Nakidanggay dagiti adda iti balkonahe idinto ta nakasaad ti kanawan a dakulapda iti kannigid a barukongda. Nakais-isemda a nagkanta a kas man nagun-oddan ti kararagsakan a paset ti biagda. Iti akinsango a paset ti balkon ti munisipio, nagin-inut a naipangato ti bandera ti Filipinas idinto ta naibaba ti wagayway ti Amerika.

Idi malpas ti kanta, nagpapalakpakda bayat ti pannakakupin ti bandera ti Amerika. Kalpasanna, naibilin nga itayagda ti kanawan nga imada a kasda la agsapata. Nagtungpal ni Anastacio nupay dina maaw-awatan ti mapaspasamak.

"Ulitenyo dagiti ibalikasko," kinuna manen ti nakapuraw a babai. Ngem saan a masursurotan ni Anastacio ti sasawen ti babai. No apay ketdi nga Ingles ti aramatenda a pagsasao, intabbaawna.

Nagdusngi ni Anastacio idi padasenna a suroten ti ibalbalikas ti babai ta nagannawil ti dilana.

Idi agbitla ni Alkalde Alfonso Marquez, nagulimek dagiti tao. Nagtalna met ni Anastacio. Napateg daytoy ket kayatna a mangngeg ken maawatan ti ibitlana. Ngem nalpay ta saanna manen a maawatan. Naglaok ti Ingles ken Espaniol ti diskurso ti mayor.

Nagngirsi ni Anastacio. Napukawen ti essemna nga agdengngeg nupay masansan nga agpalakpak dagiti adda iti balkon.

Diak la koma im-immayen, intabbaawna iti bagina.

Idi malpas ti bitla ti alkalde, nagsasaruno dagiti napan nangkablaaw kenkuana.

Nupay adayo, nalasin ni Anastacio ni Don Severino ken ni Donia Narcisa a nakialamano iti alkalde. Nagragutok ti barukongna. Dagiti mara-Hapon! Traidor! Inriaw ti kaunggan ni Anastacio.

Nakapalpalanguad ti takder ni Donia Narcisa. Iti likudanna, adda mangsursurot a mangpalpal-id kenkuana. Dimmakkel ti mulagat ni Anastacio idi malasinna ti mutsatsa ti donia: ni Monica!

Kellaat nga immulo ti darana. Anian a pannakailandayag ti kinaadipen ni Monica!

Minatmatanna ti don ken ti donia a makikinkinnatawa kadagiti adda iti balkonahe. Nagngariet. Naituding kadi nga agkatkatawa dagitoy a tattao iti amin a panawen?

Agbureken ti darana. Apay a saan a dagitoy nga agassawa ti rinungdo daydi amana? ingngarietna. Apay a saan a dagitoy ti rinuros dagiti rinibu a nagsasallupang a bala? Wenno naiyuged iti langit nga isu, ni Anastacio Batugo, ti pakaipakumitan ti pannakaligsay iti ulo dagiti ag-Delaruiz?

Tiningitingna ti naibirko iti siketna. Daytoy ti ar-aramatenna no agpukan iti kawayan. Nagkarkulo. Umanayen ti mamindua a wasawas no maitiempona ti dumarup...

"Agtalnaka," inyarasaas ni Daris nga adda iti sibayna a nalabit nakadlaw iti panagtigerger dagiti nakaur-urat a takiag ni Anastacio. "Awan gawaytayo!"

Tinaliaw ni Anastacio ni Daris. Ni Daris ti kasiglatan kadakuada iti arnis. Nagpinnerrengda. Nagrinnukodda iti panunot.

"Agparbengka koma," nainkabsatan ti timek ni Daris.

Iti dayta a nangngegna, simmiplot iti muging ni Anastacio ti kinuna idi ti inana: No koma inammo daydi amam ti nagparbeng...

Naikuleng. Iti di mabayag, in-inut a limmukay ti irteng dagiti uratna.

Timmangad. Agan-anninag ti apagligsay nga init. Kasla pilpiliten daytoy ti sumalput kadagiti ulep a nangsaripda iti lawagna.

Saan a nagtimtimek, nagpusipos ni Anastacio ket tinurongna ti agpaabagatan a dana. Immapay iti panunotna ti pangtedna iti talon: No partakanna ti magna, nalawa pay laeng ti maaradona.

Sayang daytoy nga aldaw, kinunana manen idinto ta impugsona ti nginetngetna a tabako. Dadakkel ti aksawna. Dinan tinaliaw ti munisipio a pakaang-angayan ti dakkel a programa.

Iti likudanna, dadakkel met ti aksaw ni Daris.


...ngem tunggal adda agpanggep a mangtunton iti pungto dayta nagbakkuko a nadumaduma a maris, agpukaw daytoy a kas iti kababalin ti naatap ken napaidam a tagtagainep...