Ti nagbakkuko a nadumaduma a maris a pinarnuay ti arbis ken ti raya ti init ti nangpanga-yed kadagiti kinelleng ken tantanap...

DIMTENG ti kuatro ti Julio, 1946. Iti dayta nasalemsem ken naulimek a parbangon, iti bario Pandan nga adda iti adayo nga abagatanen ti kabesera ti ili a San Miguel, nagkaradap kadagiti tantanap ken turturod ti nababa ngem naturay nga uni ti tangguyob.

Agayabdan, intanamitim ni Anastacio Batugo nga itay pay a nakariing. Nagmulagat. Awan makitana. Kasla naabbongan dagiti matana iti nangisit a manta.

Inwalinna ti ulesna. Nasapa nga inawis ti ridep iti napalabas a sardam. Nabannog iti nagmalem a panagtrabahona iti talon.

Apaman a nakabangon, kinarawana ti tungkal sana sinigkatan ti tawa iti sikiganna. Kimmita iti ruar. Ngem kas iti uneg, namsek ti sipnget iti amin a pakaiturongan dagiti matana.

Nagkiremkirem. Pagammuan, iti adayo a daya, nagkiwakiw ti umel a kimat. Nupay apagdarikmat ti naiburay a lawag, nagtagilanga ti aglawlaw ket nasirayanna dagiti agbibitin a kasla kristal iti sagumaymay ti balayda a nagatep iti pan-aw.

Nagsardengen ti tudo, kinuna ni Anastacio iti isipna. Iti napalabas a dua nga aldaw, kasla ngarab ti dissuor ti sagumaymay gapu iti pigsa ti bayakabak.

Sayang daytoy nga aldaw, ingngayemgemna.

Kayatna nga ituloy ti pangtedna iti talon. Masapul a mairing-pasna ti agarado sakbay a lumned ti danum kadagiti kinelleng.

Ngem saan a makapagtrabaho ita. Adda bilin manipud ken ni Alkalde Alfonso Marquez a nasken a mapanda ita nga aldaw iti kabesera. Adda kano maaramid a dakkel a programa a pakaseknan ti amin nga umili. Babaen ti panagkuna ni Paulino Sahagun, ti tiniente ti bario Pandan, maiyetnag kano ita ti pannakawayawaya ti pagilian ket masapul a mapanda imdengan ti pannakaiwaragawag daytoy ken imatanganda ti pannakaibayog ti wagayway ti Pilipinas idinto ta maligsay ti bandera ti Amerika.

Ania ti pagsayaatan a maited kaniak daytoy maiyetnag a wayawaya? adda alidunget a maiyurit iti muging ni Anastacio idinto ta nakaturong dagiti matana iti awan masnop a banag iti kasipngetan.

Iti di mabayag, nakitana ti nagsaruno a pannakagangat ti kingki ti karrubada iti daya ken iti abagatan. Nupay nakusnaw ti lawag dagiti kingki, kasda la binuttawan ti naidalungdong a sipnget iti kasla kawaw a lubong!

Nagsammaked ni Anastacio iti paladpad ti tawa. Nasnasken kadi dayta a programa ngem ti pannakairaep dagiti bunubon?

Naladaw a simmangpet ti tudo ita a tawen. Manggapun a malakayan dagiti bunubon. No saan a mairaep daras dagitoy, di bumurong a bassit ti maapit ta nakapsutton nga aggipi dagiti pagay ken ababbaba ti luganian dagiti dawa.

Adda aligagaw a simmuknor iti durina. No saan a makaapit iti sangapulo ket walo uyon iti taltalonenna a daga, napalalonto manen ti pungtot ni Donia Narcisa nga asawa ni Don Severino Delaruiz. Agkakarugitto manen a balikas ti agaon iti nalawa a ngiwatna. Malaksid iti dayta, ipangtananto manen a kissayanna ti talonenda, wenno saan, alaenna a tagabo ni adingna nga Iluminada tapno masulnitan ti pagkurangan ti apit a kas iti panangalana a tagabo ken ni Monica idi saan nga umdas ti naapit ni lakay Catalino. Nagsakit ti lakay idi panawen ti panagtalon ket saanna a nata-ripato a nasayaat ti apagna a talonen.

Kataeb ni adingna nga Iluminada ni Monica. Nasingedda unay nga aggayyem. No dadduma, idiay balay da Monica ti pagturogan ni Iluminada no marabiianda nga agtibbi wenno agpusi iti mais.

Iti pannakalagipna ken ni Monica, simngay la ngarud ti iliwna iti balasang: inton-ano ngata a makaikaro ni Monica?

Napintas ni Monica. Agpapan kadagitoy, ar-arapaapen pay laeng ni Anastacio daydi malem a binuatanna ni Monica a mangsusuon iti nagtuon a malabi. Naginnasideg idi ti rupada ket nariknana ti bara ti anges ti balasang. Immisem idi ti balasang idinto ta nagtibbayo ti barukongna. Sayang, kunkuna ni Anastacio no kasta a mumalem, no saan nga innala ni Donia Narcisa, katinnulongda koma ni Monica nga agraep idiay talon, wenno adda koma kadua ni Iluminada nga agtiliw iti ararawan iti pagaraduanna.

Nagsennaay ni Anastacio. Idi kalman, iti laksid ti kinapigsa ti tudo, napan nagpasaratsat kadagiti kinelleng a nagtuboan ti napuskol a marapudo ken pagetpet tapno mapulpulsot dagitoy. Naparpardas ken nanamnam-ay ti agarado no awan ruot a maibawed iti lukoy.

Saan nga insina ni Anastacio ti matana iti ruar. Tagtagiurayen dagiti matana ti sumaruno a gilap a parnuayen ti umel a kimat. Nupay apagdarikmat ti lawag, adda imnas a par-nuayenna a kas iti apros ti pul-oy iti nadagaang nga agmatuon. Naigidiat unay daytoy kadagiti nakarungrungsot a kimat idi kanikatlo nga aldaw nga uray la a madayyeg ti amin a suli ti kataltalonan no kasta a maidugal iti daga dagiti agrarapang a kimat.

Sayang daytoy nga aldaw, kinunana manen iti bagina, kakaisuna a dimteng ti asi ni Apo Dios. Kadagiti mannalon a kas kenkuana, ti tudo ti senyal ti panagayat ti Namarsua.

Nalagipna ti pangtedna idi rabii a tabako. Kinarawana ti diding a nangisaluketanna. Idi ammalanna ti tabako, narikna ni Anastacio ti ataat ti nagmagan a kakagatan ti rungrongna. Nginetngetna ti pinadis sana impugso.

Nagpusipos. Adda ti gurabis iti sirok ti dalikan. Nagtil-ay ni Anastacio tapno saan a matukay ti turog ni adingna nga Iluminada a nagidda iti linged ti kansir. Ngem nagranitrit latta ti inakilis a basar.

"Sika dayta, Tacio?" timek ti inana manipud iti kosina a pagturturoganna.

Nagsig-am laeng ni Anastacio idinto a dineretsona ti dapu-gan. Nupay nasipnget, saan a nagkarkarawa dagiti sakana iti panagad-dangna. Narukoden ti sakana ti amin a paset daytoy a balay, ta daytoy a balay ti nagsursuroanna a nagna, duapulo ket uppat a tawenen ti napalabas.

Kinarawa ni Anastacio ti gurabis. Nangiras. Pinasgedanna ti nakasab-it a pagsaingan iti abay ti dalikan sakbay a sinin-dianna ti ammalna a rungrong. Nagkurno ti bassit nga apuy ti gurabis a simrek iti ngudo ti tabako. Iti damu a pug-aw, natiliw ti agongna ti ingel ti asuk ti pinadis. Agdindinamag ti karo dagiti dimmalem a tabako a maapit ditoy Pandan.

"Adda inabraw a nabati idi rabii," timek manen ti inana. Nakakukot pay laeng daytoy iti abay ti burnay a naglaon iti kaguduat' kaban a bagas. "Kanem lattan dayta kilabban ta manglutokaminto ken ni Luming iti pamigatmi."

Linukib ni Anastacio ti kelleb ti banga iti ulo ti dalikan. Rangaw ti utong ken saluyot a nasagpawan iti kuros ti sindada iti napalabas a rabii. Iti sabali nga ungot, nakaluban ti sangkabassit a ratsada a rabong.

"Adu koma ti maaradok ita," natbag ti timek ni Anastacio. "Narasi ti naupran a daga ken nalamiis ti darang ti init."

"Ngem nainget ti bilin a mapankayo idiay kabisera."

"Diak maawatan no apay a nasken dayta a programa," kinuna ni Anastacio idinto ta ginaw-atna ti ungot iti bangkera.

"Dika koma agsuksukir, anakko," adda danag a naibinggas iti timek ti baket, "amangan ta makabasoltayo. Kitaem ti napasamak iti daydi amam..."

Pinatay dagiti Hapon daydi ama ni Anastacio idi panawen ti gubat. Kuna dagiti nakakita nga idi pagsapataen dagiti Hapon iti bina-ngonda a tirtiris a gobierno, a saan a nagsao, wenno nagkir-in la koma, daydi amana. Piner-rengna kano ketdi ni Don Severino Delaruiz iti napaut. Ni Don Severino, a dinutokan dagiti Hapon a mayor ti probisional a gobierno, ti immuna a nangibaw-ing iti matana. Naabak dagiti bugagaw a mata!

Napabainan ti mayor ket pinadusana ti mannalon a nangperreng kenkuana. Saan a naggargaraw ti ama ni Anastacio bayat ti pannakaparparigatna. Ngem idi maiyasideg kenkuana iti maysa nga opisial a Hapon, kellaat a tinukmaanna ti karabukob ti opisial. Naklaat dagiti sakang ket saanda a nakatignay a dagus. Agtungtunglaben ti opisial nga agarup naalat-at ti ang-anguyobna idi mapekka dagiti dimmangla a ramay ti mannalon.

Adu ti nangdaydayaw iti kinatured daydi amana. Linugayanda ti impa-kitana a tibkerna iti nagtakderanna a prinsipio. Nadayaw nga ipapatay, sililimed a kinuna dagiti umili. Ngem sabali ti panirigan ti inana.

"No koma inammo daydi amam ti nagparbeng, ti nangirukma iti prinsipiona, sibibiag koma pay la ita. Duakayo koma a manggamulo iti talon. Saanka koma unay a marigatan a mangisakad iti panag-biagtayo..."

Pudno ti kinuna ti inana. Ngem kanunonganna ti inaramid ti amana. Ta apay ketdin nga agkurno ken ni Don Severino idinto ta dagiti ag-Delaruiz ti nakaigapu iti kinapanglawda--ti panagbalinda a makitaltalon iti bukodda a daga?

Babaen ti panagkuna daydi amana, tawidda dagita a daga kadagidi appoda a taga-San Roque nga immay nanguma ken nangrebba iti nasamek a kabakiran ti Pandan, nasurok a sangagasut a tawenen ti napalabas. Natakuatanda kano daytoy nasimpa a lugar idi binaon ida dagiti papadi a mapan agpukan iti troso a maaramat iti pannakaikadakkel ti kombento. Adu a rigat ken tuokda iti adu a tawen. Ngem idi napagbanagda a bengkag ken pagtatalonan ti sigud a kabakiran, nagunggonaanda iti aglaplapusanan a taraon. Ket napadasanda ti nam-ay ti biag.

Ngem iti naminsan a panagani ti pagay, kalpasan a nagdinamag a nagkulpa ti puersa dagiti Katipunero; ken kalpasan ti pannakaparmek dagiti insurrekto nga impanguluan daydi Luceno Batugo, nga apong ni Anastacio iti tumeng, iti maysa a ranget dita nagbedngan ti Batac ken Paoay, napan dagiti narungsot a soldado a Kastila iti pagtatalonan ti Pandan ket tinirsiada dagiti naani a pagay. Kinuna kano dagidi sangapangen a nagtagipaltog a soldado a kukua ni Don Leopoldo Delaruiz dagiti amin a daga nga adda iti abagatanen ti waig ti Pandan agingga idiay Camandingan. Daydi Don Leopoldo ti ama ni Don Severino. Adda kano dokumento nga ik-ikutan dagiti ag-Delaruiz a pammaneknek a ginatangda kadagiti papadi dayta daga a napan binasakbasak dagiti insurekto nga awanan panagraem ken panangbigbig iti paglintegan ti gobierno ti Espania. Rebbengna koma a madusa dagitoy putot dagiti insurrekto iti pananglas-udda iti daga ngem pinakawan idan ni naasi a Don Leopoldo...

Simmupiat dagiti mannalon ket ginandatda a salakniban dagiti daga a naglingling-etan dagidi appoda ngem nabiit la a pinarmek ida dagiti soldado nga addaan iti nabibileg nga igam.

Kalpasan daydi a tawen, nagbalin dagiti mannalon ti Pandan a makitaltalon iti bukodda a daga. Mabingayen ti apitda ket kakaasidan a mangiyan-anay iti taraonda iti makatawen...

Apagisu a malpas a mamigat ni Anastacio idi agallungogan manen ti dua kapessat a pannakapuyot ti tangguyob.

"Dagdagendan ti tao," tinaliawna ti inana. "Inka man iruar ti lupot a pagsukatak, nanang, ta mapanko pay la ikkan iti garami dagidiay animal," kinunana a bulon ti yuulogna. Malaksid iti para trabaho a nuang ken baka, adda pay a tallo a pangganakanna a baka.


sumaruno a paset >>>