|
lawwalawwa
ni r. vadil aragon
USO NGA AY-AYAM dagit ubbing ti lawwalawwa. Kadagiti a bulbulan a namaga wenno kalgaw, kaadu ti populasion ti lawwalawwa. Ngem saan la nga ubbing wenno babbarito itan ti aglawwalawwa. Pati nataenganen. Kas met la bulang ti manok no kuan ta pustaanda payen iti rinibu a pisos ti pinaangat ti lawwalawwa. Iti dadduma a lugar iti Filipinas, adda payen derby ti lawwalawwa. Adda metten dagiti agtaraken ken pagtaraknan iti lawwalawwa. Ken dagiti aglako. Nangina, sika, lalo no "ramayramayan ken naunget" a lawwalawwa.
Idi addakam' iti elementaria, ay-ayammi met ti lawwalawwa. Ay, ta naganas man ti aglawwalawwa! Kunaenmi nga adda met "arte" iti lubong ti panaglawwalawwa. Ket nasken nga ammuen dayta nga "arte" tapno maitutopka itoy nga ay-ayam. Amang a naes-estilo ngem ti agtaraken iti ibubulang a kawitan. Segun ti padpadasmi a nagubing, nakaay-ayat ti lawwalawwa nga ay-ayam.
Saan a basta maaddaanka lattan iti lawwalawwa ta nasken a sarakem dagitoy iti kasamsamekan, karemremmengan, karuruotan, kakaykaywan, kabambantayan ken dadduma pay a sulinek. (Malaksid no gumatangka lattan iti lako a lawwalawwa.) Mabalin ti agsapul iti aldaw wenno iti rabii. Iti aldaw, saraken ida babaen ti saputda a naibanteng iti bulbulong, sangsanga, rutruting wenno ania la ditan. Saan a nalaka a maripar dagiti saput. Kasayaatan a panagsapul iti bigbigat wenno malmalem a nababa ti init ta gumilapgilap no kua ti saputda a maitupar iti init. Kaska la agsapul met no kuan iti nakagarut a nuangmo ta sumanirip, sumanarinipka. No kua ket madalapusmo ti saput ket anusam, a, a biroken ti ungto ti napugsat a saput. Saan met a basta a saput. Babaen ti tammudo, riknaen ti nakabanteng a saput no nalagda wenno natibker. No nalukay wenno narukop, saan nga ilalaban a lawwalawwa ti akinsaput. Uray no natibker met no kua, adda dagitay saan nga ilalaban kas koma iti "lawwalawwa ti aso". Bassit daytoy a lawwalawwa, dadakkel met ti ramayna ngem nakudidit ti bagina ken nakadakdakkel ti ulona, dina ammo ti makilaban. Adda pay daytay aw-awaganmi idi iti "dugoldugolan." Dugoldugolan ngamin ti bukot daytoy ket dina met ammo ti makilaban. Nupay kasta, masansan nga agalakami latta idi iti "dugoldugolan" ta aramatenmi nga "pagpaunget" wenno "pagpakan" iti taraken a lawwalawwa. Usarenmi pay idi ti "dugoldugolan" a pangestrok kadagiti kakaduami nga agsapsapul iti lawwalawwa. Alut-otenmi ti saput ti "dugoldugolan" manipud iti ubetna sami ibantebanteng nga ikamangkamang kadagiti bulbulong ken sangsanga a kasla adda dakkel ken naunget a lawwalawwa dita. Ket no makita ti duldog met a kaduami dayta a "saput," pakakumikomanna a sapulen ket iti kasta maunaanmi iti pagbirokan!
Nakaay-ayat no nakasarakkan it saput ti ilalaban a lawwwalawwa. Sukimatem ti agsumbangir nga ungto ti saput. Kitaem ti agpababa a saput ta isu dayta ti mangitunda iti yan ti akinsaput. Saan a diretso no kua dayta agpababa a saput ta masansan nga aglasat iti adu a bulbulong (nasadia man wenno nagango) ken rutruting. Anusam a biroken dagiti nakaikamangkamanganna. Sukainam nga in-inayad ta no nasiwalka, masidolmo no kua ti matmaturog a lawwalawwa iti lukong dagiti bulong ket pettat nga agpatinnag daytoy sa agkarayam a sumuksok nga aglemmeng. No masarakamon ti nakakukot a lawwalawwa iti natalimeng nga umokna, an-anaten a rissingen ti bulong a yanna ket napnuan annad a yakar iti pagikkan. (Ti pagikkanmi idi ket kaaduanna a balay ti gurabis a nasiledsiled babaen ti nalukotlukot wenno napilkopilko a bulong ti niog wenno nagislagisla a karton wenno bamban.)
***
No rabii met ti panagsapul, agaramat iti silaw, siempre. Nalaka ta masilawan lattan ti lawwalawwa nga adda iti balayna nga agpadpadaan iti sidana a maisalat iti saputna. Dayta la mangkammeten sa mangipupok iti pagikkan. Uray iti mumalem wenno sumipnget, nalaka ta agruar (agriing) dagiti lawwalawwa ket agaramidda iti balayda. (Adda dagiti dadduma nga agsapul iti rabii a sako ti itugotda a pagikkan ket iti minaisan wenno ninatengan ti pagsarakanda. Ngem saan a lawwalawwa ti isakoda no di ket bunga ti mais wenno ania ditan a natnateng!)
***
Adu't klase ti ilalaban a lawwalawwa (dagiti kadawyan a maus-usar kas ay-ayam). Ket mamatikay' man ken saan, agpannuray iti no ania a ruot wenno kayo wenno mula wenno banag ti abilidad ti maysa a lawwalawwa. Segun daytoy iti padasmi a naglawwalawwan. Mamatikami nga adda "naunget" ken "tarkok" a lawwalawwa babaen laeng ti klase ti mula wenno banag a nakaalaanna. Dimi mailawlawag iti sientipikal a pagibasaranna ngem pudno daytoy. "Naunget" dagiti lawwalawwa a maala iti samon, saba, pagay, pan-aw, niog, barut ('tay siitan), kawayan, bainbain, mais, ledda, papaya, kaimito, santol, sarisa, tanglag, utong, kamatis, tanubong, bikal, waya ti elektrisidad ken dadduma pay. Kaaduan kadagitoy a lawwalawwa ket lumabaga, kayumanggi, ngumisit, barbonan, dumapo, kalalaingan ti bagina, ordenan, atitiddog ken nabisked ti ramay-sakana (ramayramayan). Idinto a dagiti maala iti taptapuyok, bangbangsit, poste wenno darekdek, abokado, salamagi, ipil-ipil, aludig, madre kakaw, subusob, puriket, bayabas, mangga, kahel kpdy ket "adda taktakrotna". Wenno no saan man a natakrot ket nasadut a makilaban (no addan iti iit wenno ruting a paglalabanan ket kanayon nga agpatinnag nga aguy-oy iti saputna - lalo no umaplaw ti angin, agpugiit ket pagbusingarenna ti kerretna ket agpabuyboy iti napino a saput a paglibasanna). Dagitoy ket nangisit, kolor-dapo, labang, turekturekan, pumuraw, masansan a butiog ken ababa dagiti ramayna.
Ngem addada dagitay sadut wenno tarkok a lawwalawwa a kaykayatmi idi. Dagitay adda lumabaga a marka wenno turek iti tiyanna. Terres ti awagmi idi kadagitoy. Masansan a maala iti kaykayo wenno linlinong. Nagita ngamin dagitoy ket matay ti uray makagatda laeng a kalabanda a lawwalawwa. (Mabalin a kasinsin ti terres ti maaw-awagan iti black widow ta agpadada a nagita ken adda nalabaga a marka iti tiyanda.) Manmano ti terres a lawwalawwa. Kaaduan a lawwalawwa (segun iti padasmi a naglawwalawwan) ket dina mapatay ti kalabanna no kagat laeng - malaksid no kalputanna sana sidaen.
Adda pay dagitay pagay-ayatmi idi a klase nga aw-awaganmi iti dogdogsit. Pabiglabigla no magna wenno umaddang daytoy a lawwalawwa ket ma-bluff no kua ti kasangona a lawwalawwa ket agatras daytoy.
***
(Sumaruno: Panagtaraken ken panagpaangaat iti lawwalawwa)
|
