Dl IMPAGARUP ni Leon Sanchez a makasarak iti napintas a balasang iti dayta a karayan. Nagduadua idi damo amangan no maysa laeng nga arapaap, ngem idi bumsag ti balasang a nakakita kenkuana, ammonan a nagtagilasag ti dayag. Nabayag a minatmatan ti balasang ket kasia sisasaganan a tumaray idi dumsaag ni Leon Sanchez iti nuangna. Agal-ala ti balasang iti leddeg ken bisukol iti karayan.

Iniseman ni Leon Sanchez ti balasang ngem saan nga immasideg. Impalikudna ti tabungaw a kallugongna agingga iti nagbitin iti tengngedna. Nagbuteng ti balasang. Dina pay ket malagipen ti labba a pagik-ikkanna. Iti kanigid nga imana, sangkapetpetna pay laeng dagiti leddangan.

"Pangngaasim, dinak koma kabuteng. Saanak a dakes a tao," kinuna ni Leon iti naalumamay a timek. "Diak impagarup nga adda tao ditoy. Umayko koma painumen dagiti nuangko."

Saan a nagtimek ti balasang. Pinerrengna ketdi dagiti naisem ken nalennek a mata ni Leon. Naakas ti lusiawna ket simmukat ti derosas a timmingra iti nadalus a kayumanggi a kudilna. Pinidutna ti labba iti abayna ket impisokna dagiti naalana.

"Siak ni Leon Sanchez," kinuna manen ni Leon iti naalumamay a timek. "Kasangsangpetmi la unay ditoy lugaryo. Naggapukami iti labes dagita a bantay." Di pay agkirem ti baro a nangmatmat iti pakabuklan ti balasang: nakaam-amo ti nagkampuso a rupana a sinukog ti atiddog ken wakray a buokna nga ay-ayamen ti lumabas a pul-oy, nakalaplapsat ken kalalaingan ti katayagna ken nasayaat ti panagtaktakderna. Saanen nga inggawid ni Leon dagiti mawaw unay a nuang a simmalog iti nalitnaw ken nalamiis a karayan.

"Sika kadi ti anak ni Apo Hermudez?" dinamag manen ni Leon. "Ania ti awagda kenka?"

Pagammuan la ta nakangngegda iti agkakatawa a babbai iti likudan dagiti natayag a bato iti surong. Agturong dagiti katawa iti yanda.

"Lumeng!" maysa kadagiti babbai ti immawag.

"Addaak ditoy!"

"Kaduam ida?" dinamag ni Leon.

Saan a sinungbatan ti balasang. Nagsippukel ket ti panagbarbarukongnan, apo! ken ti panaggurgurongna unay! nakuna ni Leon.

Nagsarimadeng dagiti tallo a babbai idi makitada ni Leon. Awan ti nakatimek ket kasta unay ti panangmatmatda kenkuana a kunam la no maysa a nakakaskasdaaw a parsua. Timmakdangda met laeng idi agangay ket inasitganda ni Lumeng a makipimpinnerreng ken ni Leon.

"Lumeng, asino daytoy a lalaki?" sinaludsod ti inaunaan. Pinerrengna ni Leon. "Apay nga adda ditoy? Naggapuanna?"

"Maysa a sangsangaili," insungbat ni Lumeng. Immisem ken nagrimat dagiti matana. "Leon Sanchez ti naganna."

Immisem met ni Leon: "Sangsangpetmi la unay ditoy lugaryo, ading," kinunana idinto ta sinaggaysana a miningmingan dagiti uppat a babbai. "Naggapukami iti labes dagita a bantay, iti adayo nga ili. Umaykami met agdappat."

Nain-inut a nagpukaw ti buteng dagiti sangsangpet. Kinuna ni Leon nga addan dagiti dadakkelna ken ti apona a lakay iti balay ni Lakay Hermudez. Dinayawna ti kinaragsak dagiti namasangbay kadakuada a kabagian dagitoy uppat a babbai ket nagyaman manen kadakuada. Agrimrimat met dagiti mata dagiti uppat a dimngeg iti panagsarita ti baro. Saan a mailinged ti panagraemda iti tayag ken baneg ken daeg ti panagtaktakderna ket masansan a taliawenda ni Lumeng sada iseman iti nalimed no kasta nga isu ti pakaiturongan ti saludsod ni Leon. Di met inlimed ni Leon ti riknana ken ni Lumeng tangay natakuatanna nga isu laengen ti balasang kadakuada nga uppat.

Idi agpakada dagiti uppat, sinipsiputan ni Leon ti likud ni Lumeng, ti nalanay ken nadaeg a lung-ayna a magna, agingga iti nailingedda kadagiti muyong. Nagsennaay ti baro idi taliawenna dagiti tallo a nuang nga agdigdigosen iti karayan. Immasideg iti karayan sa nagrukob nga imminum. Ngem uray idi makatakderen, mariknana pay laeng ti gitebgiteb iti barukongna a pinarnuay dagiti nasam-it ken kallidan nga isem ni Lumeng itay agpakadada.

Iti dayta a rabii, kalpasan ti panangrabiida, napasgedan ti bassit a temtem iti paraangan ti dakkel a balay ni Lakay Hermudez. Naiwaras ti arak bayat ti panangipadamag da Anib ken Juan Sanchez iti kasasaad ti naggapuanda nga ili ken dagiti kakaduada a nangikeddeng a mangdappat kadagiti nalabasanda a tanap. Sinarita met ni Lakay Hermudez dagiti nagpasaranda iti panangdalusda kadagiti daga a dinappatanda. Narang-ay ti biagda; aglaplapusanan dagiti sarusarda iti apit. Dadakkel dagiti balay nga impatakderda ket bin-ig a natatangken ken na-lalagda dagiti kayo nga inaramatda a naggapu iti asideg a bakir.

Nabaneg ken natayag ni Lakay Hermudez. Narikna a dagus ni Leon itay aldaw ti bileg daytoy a lakay: bileg a kasingin ti panangikut ken panangibalud; manangituray ken arinrungsoten. Ngem saanna a kabuteng. Kabaelanna daytoy a lakay.

Isu ti napaut a miningmingan itay ti lakay. Rinukod dagiti matana ti bileg ti baro ket napaisem idi madlawna a rukrukoden met ti agtutubo nga ag-Sanchez. Immuna nga inabrasana ni Lakay Anib, sa ni Juan Sanchez, pinetpetanna dagiti dakulap ni Minang, sana pinisel ti nalasag nga abaga ni Leon. Kinunana a siraragaak: "Silulukat dagiti taengmi a mangpasangbay kadakayo. No magustuanyo ti agyan ditoy, nalawa pay laeng dagiti daga a dappatanyo. Nabaknang ti daga ditoy ket sipupunnonto ti garongyo. Umaykayo dita balay tapno makainanakayo a naimbag. Nabayagen daydi naudi a pannakapasangpetmi iti sangaili."

Inawat ni Leon ti sangaungot nga arak nga inted ni Lumeng. Napimpintas manen ita ti balasang iti panagan-andap ti nadalus a kayumanggi a kudilna ken ti agtutubo a lapsatna iti lawag ti temtem. Nagtinniliw dagiti matada ket apagapaman dayta isem a nagsinnubalit iti apagbiit a panaginnasidegda. Imbaba ni Leon ti sangaungot nga arak ket binay-anna a linang-ab ti naginakbay a banglo nga inyeg ken impanaw ni Lumeng. Iti unos ti panagpipinnadamag dagiti nataengan, saanen a nakita ni Leon ti balasang. Ammona a saan a makaturog iti dayta a rabii.

Aglikigen dagiti kurkuros ngem saan a makatalna ni Leon iti iddana iti abong. Nakitana ti maysa a lalaki nga agin-inayad nga umasideg iti yanna. Idi pagunianna, ni Beggak ti simmung-bat: "Ammok ti mangrirriribuk kenka," kinuna ni Beggak. Tinarimaanna ti kagayna sa nagtugaw iti asideg ti temtem.

Nagkuretret ti muging ni Leon. Bimmangon sa bimmaba iti abong ti kariton. Pinerrengna ni Beggak. "Ammom?" kinuna ni Leon.

Immisem laeng ti napugot a lalaki: namituen manen dagiti matana iti alinaga ti temtem ket di nagawidan ni Leon ti timmangad iti langit: "Wen," insungbat ni Beggak. "Awan ti lalaki a di tukayen ti pintas ni Lumeng nga anak ni Lakay Hermudez. Nakitamon. Ammok a kalikagumam..."

Tinaliaw ni Leon ti balay ni Lakay Hermudez a yan ni Lumeng ken immianan dagiti dadakkelna ken ti apona a lakay. Nakaul-ulimeken ti dakkel a balay ket dagiti laeng mangrabrabii ti mangngeg iti arubayan. Ngem sibibiag ti daga, umang-anges a kas met dagiti bakir ken bantay iti aglawlaw.

"Nalabit a pampanunotem no kasano ti panangallukoymo kadagiti dadakkelmo ken ni apongmo tapno agnaedkayon ditoy... tapno maasawam ni Lumeng," kinuna manen ni Beggak.

"Pudno 'ta kunam, Beggak. Ni Lumeng ti kayatko nga agbalinto nga ina dagiti annakko."

Napaisem ni Beggak. Sa nagwingiwing. "No agnaedkayo ditoy, dagitinto annakyo ti agtawid iti daga a mayarig iti pinanawanyo nga ili. Makitam dagita a paset ti bantay? Nakunakon nga agbalinto a puon ti lunod dagiti ag-Hermudez ti panangramesda kadagiti bakirna." Nangiruar iti gawed ken mama. "Leon, kapkapnekam kadin a maasawam ni Lumeng no agnaedka ditoy?"

Naperreng manen ni Leon ti napugot a lalaki. "Apay a kasta ti saom?"

"Ammuem a pimmatayen ni Lakay Hermudez iti baro gapu ken ni Lumeng."

"Apay?"

"Dina, kayat nga ikutan ti sabali a lalaki. Naimon nga ama."

Napaanges iti nauneg ni Leon. Saan a nagtimek. Timmakder sana tinaliaw manen ti dakkel a balay ni Lakay Hermudez. Agngatngatingat met ni Beggak a nangtangad iti nakabakbaked a panagtakder ni Leon.

Timmupra ni Beggak iti daga. Kasla dara. Naganninag ti mama iti lawag ti temtem. "Maalam no naturedka, Leon," kinunana. Inurayna ti agtutubo a nakatugaw iti sango ti temtem. "Adda naimbag a pamuspusan. No mayat, itaraymo... Ammok dagiti dalan iti bakir. No mayat ni Lumeng, kuyogenkayo nga aglibas."

Naiggaman ni Leon ti ima ti mannakigubat. "Ikkannak iti tallo nga aldaw, Beggak," kinunana. "Tulagak pay a naimbag."

PINAAY dagiti ag-Sanchez ti awis ni Lakay Hermudez a makipagtaengda kadakuada tapno tumulongda a mangdappat iti nalawa a tanap iti dissuor. Imbagada a mangsapulda iti sabali a disso a mabukbukodanda. Idi saludsoden ni Lakay Hermudez no sadino, imbaga ni Juan Sanchez a dida pay ammo ngem dakkel ti namnamada a magtengda dayta a daga iti saan a mabayag.

"Inton masarakanyo dayta a daga," kinuna ni Lakay Hermudez, "ipakaammoyonto kaniak ta ikkankayonto iti kaduayo a mangdappat."

Pinarubuatan dagiti ag-Hernudez dagiti ag-Sanchez. Idi umasideg ni Lakay Hermudez ken ni Leon, piniselna manen ti nalasag nga abaga ti baro.

"Baro," kinunana, "urayekto ti panagsublim."

"Namnamaem, apo," inyisem met ni Leon. Sinabat ida ni Beggak idi mapanawanda ti dappat dagiti ag-Hermudez. Iti ungto dayta bantay a masungadda, makitada ti sabali a tanap a nakaberberde iti arigtaaw a kapan-awan. Naladawen a parbangon itay agrubuatda ket itan, bimtaken ti agsapa iti agkarkaradap nga angep ket nagtagimaris ti sukog ti kariton ken tallo a nuang iti nalinnaaw a daga. Tinannawagan dagiti uppat a lallaki dagiti balay dagiti ag-Hermudez a pagkawkawikawan ti agpalangit nga asuk.

"Surotenyo latta dayta waig," kinuna ni Beggak. "Urayendakami iti dakkel a gukayab."

"Agannadkayo koma," kinuna ni Juan Sanchez.

"Ken dika pumatay iti tao no maliklikam pay laeng," kinuna met ni Lakay Anib ken ni Leon idinto ta kinitana ti kimmatuday a buneng iti siket ti baro.

Nagtung-ed ni Leon. Intalina ti nuangna iti kutit ti kariton. Simmalpa metten dagiti dadakkelna iti kariton ken ni apongna iti nuangna. Ket iti madamdama pay, inabogen ni Juan Sanchez ti nuangna idinto ta nagsubli da Leon ken Beggak iti dissuor tapno itarayda ni Lumeng iti maikatlo nga aldaw.

Linabasan da Juan Sanchez ti nakalawlawa a tanap a bin-ig a kapan-awan ken kaleddaan ket iti maikadua nga aldaw, inungpotda ti atiddog a bantay a nakalupkopan iti nabengbeng a bakir. Sinurotda latta ti waig agingga iti kellaat a simmalog ti daga, nanglikawda iti pangipagnaanda iti kariton sada met la sinublian ti nagtapuakan ti waig. Iti abay ti bassit a dissuor, nakitada ti simmimbaan a gukayab. Ditoy ti imbaga ni Beggak a pagurayanda.

Ket dimteng da Leon ken Beggak a kakuyogdan ni Lumeng iti maikalima nga aldaw. Kasta unay ti bannogda. Adda sumag-amano a sugat ti buneng iti bagi ken takiag da Leon ken Beggak ngem saan unay a dadakkel. Napno met iti garumiad ti balasang. Sinabat dagiti ag-Sanchez dagiti sangsangpet. Impadamag ni Leon a kinamat ida dagiti dadakkel ken kabagian ni Lumeng. Nakalua ni Minang a nangarakup ken ni Lumeng iti napalalo a ragsakna.

"Pinanawam ti amam gapu laeng iti ayatmo ken ni Leon," kinunana.

"Ay-ayatek ni Leon, Nanang. Isu ti masakbayak. Awan iti amak."

Iniggaman met ni Juan Sanchez dagiti nasabang nga abaga ni Beggak sana kinuna: "Diak ammo no kasano ti panagyamanmi kenka, Beggak. Ti Dios ti agsubalit kenka."

IMPAKITA ni Minang ti nasiglot a linas ken ni Lumeng. Sinarita ni Minang ti pakaaaritaan dagiti agsasaruno a siglot. Siuulimek met ni Lumeng a dimngeg. Kasla nalukatan iti isip ni Lumeng ti historia ti panagdaliasat dagiti ag-Sanchez manipud idi mangrugi nga agtulid dagiti pilid ti kariton ken nagna dagiti kuko ti nuang iti ili a naggapuanda agingga iti daytoy nga agsapa a panangun-unorda manen iti kapan-awan nga agtungpal iti naikari a daga.

"Itedkonto daytoy kenka inton agbalinak manen nga ubing," kinuna ni Minang nga umis-isem. "Sikanto ti mangtawid iti historia dagiti ag-Sanchez ket saritaemto met kadagiti sumaruno kenka."

"Nanang," kinuna ni Lumeng, "ipategkonto a kas iti biagko."

Bayat ti panangisubli ni Minang iti linas iti lalat a supot, inaprosan ni Lumeng dagiti agsasaruno a siglot: tallo a siglot ti nangirugi iti linas a mangipalagip iti nasapa a parbangon a panagrubuatda sadiay patad, iti ili a nakayanakan ni Leon, agsasaruno dayta a aiglot a saggaysa, sa dua manen a siglot a mangipalagip iti ipapatay dagiti kameng ti dadduma a kaamaan a kinakuyogda idi saneben ida dagiti atap a mannakigubat iti nalabasanda a bakir ken bantay, agsasaruno manen a saggaysa a siglot, sa dua manen a siglot a pannakatay manen dagiti kaamaan ti kaduada idi nagsakitda iti malaria a naalada iti asideg ti bakir a naginanaanda... sa saggaysa manen a siglot... sa dua manen a mangipalagip iti pannakatnag ti sangakarison nga agiina iti tinaraigidda a rangkis... agsasaruno manen a saggaysa a siglot... sa sagdudua a siglot a mangipalagip ti panagsardeng ti umuna a kaamaan iti tanap a dappatanda... limada amin a kaamaan a nagrubuat ket uppat dagiti siglot a sagdudua a kaibatogan ti panagsimpa a nasapa dagiti uppat a kaamaan... dua met a siglot ti kaibatogan ni Beggak... dua pay a aiglot ti kaibatogan ti isasangbayda iti dappat dagiti ag-Hermudez... sa dua manen iti panangitarayda ken ni Lumeng... ket ita, sasaggaysa manen ti siglot iti linas...

"Nalaka ti agsubli iti napalabas babaen ti panangsurot kadagiti siglot, Nanang," kinuna ni Lumeng. "Babaen ti daytoy a linas, sumangoka laeng iti disso a naggapuam, ammomon ti dalanmo nga agsubli."

Umis-isem a nagtung-ed ni Minang sana rinikepan ti lalat a supot. Linukatanna ti lakasa sana insimpa iti uneg ti lalat a supot.

"Saanto a malipatan dagiti sumarsaruno nga ag-Sanchez ti panagdaliasattayo, Balasangko," kinuna ni Minang. "Ket no addanto sagiboyo a pumanaw iti daga a pagsimpaantayo, mangitugotto met iti linas a maitulad iti daytoy... saandanto a mapukaw iti dalan nga agsubli iti naikari a daga."

"Kayatko a maammuan ti pakaaaritaanyo sakbay a rinugianyo ti nagdaliasat," kinuna ni Lumeng.

Tinaliaw ni Minang ni Lakay Anib iti likud. Kadua ni Lakay Anib ni Beggak iti bukot ti nuang ket kasta unay ti ragsakda nga agsarsarita.

"Adda ken ni Tatang dayta a linas," kinuna ni Minang. "Saritaennanto kenka inton malpastayo a mangaldaw..."

"Adda met linasna?" Napaisem ni Minang. Nagtung-ed. "Ket ni Leon?"

"Awan pay... ngem ibagakto no mangrugika a mangsiglot iti linas a tawidem... Ammokton a dandanin ti panagpulangko ken ni Apo Dios!" Nataliaw ni Lumeng ni Lakay Anib iti likud.

"ASIDEGTAYON," kinuna ni Beggak idi aginanada iti rabii. "Parbangonentayo ti agriing no bigat. Kayatko a makitayo ti naikari a daga bayat ti ileleggak ti init."

Agkarkaradap pay laeng ti angep idi rugianda nga asaken ti nakalinlinnaaw a kapan-awan ti tanap. Binungon ni Leon ti kapisi ti pusona iti nabengbeng nga ules sana kinepkepan a siiirut iti bukot ti nuang a nagsakayanda. Nakalamlamiis ti angin a mangidurduron kadakuada. Manipud iti asideg a kabakiran, maallingagda ti agsinsinnungbat a taraok dagiti labuyo. Inag-agkan ni Leon ti nabara a ngiwat ni Lumeng a kas man la dayta laengen ti natda a beggang iti lubong a mabalinna a pangadawan iti darang ti biag tapno agtignay dagiti uratna. Ket ti laeng nalidem a sukog ti nuang ken dagiti sisasakay ti makita dagiti sumarsaruno kadakuada.

Simmalogda iti bassit a turod, simpokda iti akikid a kasamekan; nagpukawen dagiti natayag a kapan-awan ket as-asakendan ti nakalinlinnaaw a karuotan a kimmayetket iti daga. Mangrugin nga agbannawag. Idi makaruardan iti kasamekan, nariknada lattan a sumalsalogda iti bassit a desdes. Dimmerosasen ti langit ket ngannganin makalupkopan amin a natda nga asul ti rabii. Bimmaba ni Beggak manipud iti kariton ket isun ti immuna. Patad manen ti daga. Nagsardengda iti maysa a disso a pangrugian a salogan ti maysa a tanap a pagkawkawikawan ti nabiag ken nabengbeng nga angep. Nagtakder ni Beggak iti maya a nangato a bato.

"Matmatanyo," intudo ni Beggak ti nagdeppa a tanap iti sakaananda a mangrugin a lukasan ti bigbigat. "Dayta ti naikari a daga kadakayo."

Nagpalangit ti angep ket limteng ti rosas iti amin a paset ti daya. Iti bakrang ti akindaya a paset ti tanap, nangin-inut a limtuad ti tallo a dadakkel a turod: mannakabalin ken nakabilbileg a mangtannawag iti amin a masakupan ti tanap: dua a natatayag a turod a kasla mangbuybuya iti baasit a turod iti nagbaetanda. Ket manipud iti akinkanawan a lulonan daytoy kabassitan a turod, nagin-inayad a simmirip ti nakaranraniag ken nakalamlamiis nga init ket kasla nagsardeng dita iti apagapaman a kunam la no makasisirap a balangat.

Saan a nakatimek dagiti ag-Sanchez iti nakapimpintas a buya iti sanguananda.

"Ala, inkayon," kinuna manen ni Beggak nga umis-isem. "Natungpalen ti karik kadakayo. Tagikuaenyo ngem diyonto koma guliban ta dinakayonto ungawen a sangkaputotan."

Inruar ni Minang ti linas ket nangaramid iti tallo a nagdedekket a siglot.