DAKKEL a parambak ti maaramid ita nga aldaw, saan la nga iti ili a San Miguel no di ket isu amin a munisipio iti pagilian. Babaen ti panagkuna ni Kabo Ambrocio, ti polis nga immay nangibando iti damag ken iti pammilin ni Alkalde Alfonso Marquez, maiyetnag kano ti wayawaya ti pagilian inton agtindek ti init. Masapul ti adu a tao iti kabisera. Naipaganetget a maysa a tao ti mangitakder iti tunggal taeng. Mamulta ti di agtungpal iti lima a pisos.

Nabayagen a naipakdaar daytoy ngem agpapan kadagitoy sidsiddaawen dagiti taga-Pandan no ania daytoy iyetnag ti Amerika a wayawaya.

"Saantayo met a nakabalud a masapul a maruk-atan," kinunkuna ni Daris nga agrungrungiit. Napadasan ni Daris, a kataeb ni Anastacio, ti nabalud iti garison dagiti Hapon idi atapenda a maysa daytoy kadagiti agiyal-allatiw iti impormasion kadagiti gerilia.

Kas kadagiti kabarioanna, saan met a maawatan ni Anastacio ti kunkunada a wayawaya. Adun ti nagsaludsudanna ngem bin-ig a wingiwing ti isungbat dagiti padana a di nakangato iti adal. Ditoy Pandan, idi isuda ti ubbing, kaaduanna ti maikadua wenno maikatlo la a tukad ti primaria ti naturposda. Saanda ngamin a maanusan ti mangballasiw iti dua a waig ken tallo a turod a mapan idiay Pariir a nakaipatakderan ti kaasitgan a pagadalan. (Kadagitoy, adun ti makaturpos nga ubbing iti maikanem a grado agsipud ta adda naipasdek a pagadalan ditoy Pandan idi 1939.) Itay napalabas a lawas, immay ditoy away ni maestro Serafin tapno ummongenna ken ilistana ti nagan dagiti ubbing nga agtawen iti innem agingga iti sangapulo ket dua. Idi agawid ti maestro idiay kabesera a pagnaedanna, naranaan ni Anastacio iti dalan.

"Ania dayta naragpat ti Filipinas nga independensia, maestro?" inimtuodna kalpasan ti pananglugayna.

Nupay aggangganat gapu ta malemen, nagsardeng ti maestro agsipud ta magustuanna ti kastoy a saludsod. Kas man daytoy ti gundawayna a mangiparangarang a dakkel a saguday ti addaan adal.

"Saannatayonton a sakup ti Amerika, Anastacio," kinuna ti maestro. "Nawayatayonton a kas pagilian! Bukodtayonton ti kanitotayo, ti tignaytayo, ti amin!" Madlaw ti ragsak a naigamer iti timekna.

"Ania ngay ti maited dayta a wayawaya kadatayo, maestro?"

"Dakkel, Anastacio. Nawayatayonton nga agsao ken mangaramid iti kaykayattayo a kas iti kinawaya dagiti billit nga agam-ampayag iti tangatang--saan a nakatangkal wenno nakagalut..." insungbat ti umis-isem a maestro. "Daytoyen ti mang-balbaliw iti panagbiagtayo ta maipulangton ti karbengantayo iti inatayo a daga nga inagaw dagiti ganggannaet--ti karbengan a nabayag nga inruprupir dagiti appotayo ngem saanda a nagun-od!"

"Kasta gayam," kinuna ni Anastacio a kasla agar-arapaap idinto ta umaw-aweng iti lapayagna ti kinuna ti maestro: maipulangton ti karbengantayo iti inatayo a daga nga inagaw dagiti ganggannaet!

Kellaat a naiwaksi ti dagensen iti barukong ni Anastacio. Nagsala ti pusona. Nagimnas ketdin a denggen dagita a balikas!

Ngem saan kadi a kastoy met laeng ti kababagas ti kinuna ni Kapitan Basilio Ganotisi idi agawis daytoy kadagiti agkabannuag a tumulong iti gerilia? "No saantayo a maparmek dagitoy kusipet, agtalinaedtayonto nga adipen dagiti Hapon a kas iti panangadipen dagiti Kastila kadagiti appotayo. Nabilegdanto unay ket agawendanto dagiti sanikuatayo, dagiti dagdagatayo..."

"Awan met dagami a salaknibanmi, Sir," kinuna ni Anastacio. "Inagawen dagiti ag-Delaruiz dagiti tawidenmi kadagidi appomi!"

"Ad-adda a diyo mapasubli dagiti daga dagidi appoyo no ditay maparmek dagiti Hapon ta kimmapponen ni Don Severino kadakuada. No agballigitayo, mausigto ni Don Severino," kinuna ti Kapitan.

Gapu iti dayta, kas kadagiti kataebna, kimmappeng ni Anastacio iti gerilia nupay napalalo ti panangsupiat ti inana.

"Bay-annakami a makigasanggasat, Nanang," lininglingay idi ni Anastacio ti agsangsangit nga inana. "Bareng agballigikami a mangparmek kadagiti mangadipen kadatayo. Masapul nga agbaliw ti kasasaadtayo. Utobenyo: adipen daydi apongko, adipen daydi amak, adipenakto met... Awan patingga- ti pannakaadipen ti kaputotantayo no ditay makaruk-at kadagitoy ganggannaet a nangraut kadatayo!"

Iti baet ti adu a lulua ti inana, kimmuyog ni Anastacio idiay kabambantayan ti Benguet ken Kiangan a nagitulod iti armas ken bala nga aramaten dagiti soldado bayat ti panangsunsonda iti puersa ni General Yamashita.

Adu a rigat ti sinagaba ni Anastacio. Iti namindua a daras, nagistayan naigungugong iti nauneg a rangkis idiay Buguias ken idiay Pingkian. Ngem rumegregta ken pumigpigsa tunggal madamagna a dandanin mariput dagiti Hapon.

Iti di nagbayag, rimmukma dagiti Sakang.

Naragsak ni Anastacio a nagsubli iti Pandan. Awitna ti balligi. Ngem nadismaya idi natakuatanna a saan a nagbaliw ti kasasaad ti biagda. Saanna a namnamaen a makita ni Don Severino a siwawayawaya. Impapanna a madusa daytoy gapu iti pannakidanggayna kadagiti kabusor ken gapu iti panagserbina a mayor iti natiri a probisional a gobierno dagiti Hapon.

Naammuan ni Anastacio a nupay saanen a mayor ni Don Severino, masansan ti kaaddana iti presidensia. Isu pay laeng daydi nakataltalged ti takderna ken kanayon a nakabaston a magmagna kadagiti lanlansangan. Naasimbuyok latta ti suakona! Kasla saan a nakissayan ti bilegna!

Napalalo ti luksaw ni Anastacio. Ania ti naganabna a nangigasanggasat iti biagna iti pagbabakalan? Ania ti mamaay ti nagsayasay a dara daydi Kapitan Basilio Ganotisi?

Nagsaludsod manen ni Anastacio iti maestro: "Ket inton maiyetnag dayta wayawaya, maipulangto metten kadakami dagitoy dagdaga a kukua dagidi appomi, maestro?"

"A, saan a kasta ti kayat a sawen daytoy a wayawaya," adda semsem iti timek ti maestro. "Dakdakkel a banag daytoy. Saan la a pakaseknan ti maysa a bario, wenno maysa nga ili, no di ket ti sibubukel a pagilian, ti Filipinas!"

"Diak maawatan dayta ibagbagam, maestro," nagkuretret ti muging ni Anastacio. "Kasano nga adda wayawayami no agtalinaedkami met iti bileg ken sikap ni Don Severino?"

"Sabali ti sasawem, Anastacio," makasuronen ti maestro. "Narigatka a makaaw-awat. Mapankanto idiay kabisera tapno maammuam daytoy wayawaya nga itden ti Amerika," kinunana ket pimmanawen.

Saan a nakatimek ni Anastacio. Kasla imparupa ti maestro ti kinaawan adalna. Idi maallangonna ti riknana, nupay nakaadayon ti maestro, impakamakamna a kinunana: Dakayo ti narigat a makaawat!


<<< napalabas a paset

            sumaruno a paset >>>