| |
APAGLIKIG ti init iti dayta a bulan ti Marso, 1967 idi agsangpet dagiti tao. Masarsarutsotda. Iti di mabayag, napuseken ti daan ken agrakrakayan a balay. Nakaaw-awa ti pannakarba ti agan-anit-it a datar. Ngem saan a magesdan ti tao, naummongda amin ita nga umay mangpalubos ken ni Rolando mapan idiay Canada.
Aggigidiat ti gandatda. Dagiti nakurapay a mannalon, umayda tapno ipapasda a kitaen ti kakaisuna a pagpannakkelda a mabayagto a dida makita. Dagiti met adda mabalbalinna a pamilia dagiti Hawayano, umayda agbilin wenno agpaw-it iti surat a maiturong kadagiti assawada. Dumagas ngamin ni Rolando idiay Hawaii ket agtalinaed idiay iti makalawas santo aglayon idiay Canada. Impagedged ngamin ni ulitegna a Doming ti idadagasna idiay. Ti ulitegna ti timmulong iti panagadalna.
"Dayta ti kapipintasan ken kapapatgan nga arkos ti balay," intudo ni Lakay Mulo ti diploma ni Rolando a naisab-it iti tinaleb a diding. Adu ti nagtung-ed ngem naglibbi dagiti nangingina ti alikamenna.
A, ta dagiti met la mannalon ti mangdayaw iti dayta a diploma. Isuda laeng ti makarikna iti pategna. Isuda laeng ti umapal.
Sabali ngamin ti pammati dagiti Hawayana. Dagiti detitulo, wenno empleado, wenno uray siasino a tao, maymaysa ti birbirokenda--kuarta. Adda ik-ikutanda a kuarta nga ipaw-it dagiti assawada, kasano ngarud nga apalanda dagiti detitulo?
Ngem di met mailimed ti essemda a maaddaan iti anak a makaadal ta ibaonda met dagiti annakda iti pagadalan. Masao a napaspasnekda pay agsipud ta itedda amin a kasapulan dagiti annakda nga agadal. Pisos a para oxygen, no kuna kuna 'tay ubing, ikkanda a didan sukimaten no ania dayta oxygen wenno uray ania ditan a pambar. Piman! Ket daytan sa ti gapu a kasla nagkaysaan ida ti gasat a di makapatanor iti anak a makapagturpos.
No kasano ti kinagarbo dagiti ubbing, napalpalalo pay dagiti innada. Biag ti baknang ti kasasaadda. Kasda la agbubulang iti balay. Pinnataraki, pinnapintas, pinnadaeg nupay dida ammo no ania wenno sadino ti lumtuadan ti daeg, basta puertes materiales ken napintaan iti narangrang, umdas daytan.
Ngem sabali dagiti mannalon. Idi maitapkal iti tinidtid a diding ti karatula a nakaisuratan ti Rolando Lantaga, Civil Engineer, sangsangkamaysada a nagkuna: "Daytoy balayyo ti katatarakian, kapipintasan, ken kadadaegan ditoy awaytayo!"
Adda nagsarungikngik iti maysa a bangir. Napasarunuan iti galpak a nakaawisan ti itataliaw ni Rolando. Medmedmedan ti ubing ti panagsangitna.
"Naalikuteg 'tay apokom, Tata, kunamto man, Kasinsin," kinuna ni Rosalinda. Ni Rosalinda ti inauna nga anak ni Tata Doming. "No sapsaparilia, kunana, masapul a mapaadda."
Immisem ni Rolando a nangmatmat iti ubing sana insublat ti kasinsinna. Awanen ti kudil-kolehiala daytoy. Dayta ti naganabna idi nakitaray kalpasan ti panangiturayna iti piesta iti lalaki nga agmalmalem a suki ti tianggi ni Nana Perping.
"Sayang ni Rosalinda ta dina naturpos ti adalna," kinuna idi dagiti kapurokanda a di makaammo nga uray inton kaano man saan a makaturpos no dina idian ti kinakuspag ken inaardiod a panagadal. Nasayaat met ta nagasawa, no saan, rinibu koma pay laeng ti rarraritenna.
Timman-aw ni Rolando iti baba. Narasawen dagiti lallakay ken babbaro nga agtutungtong dita. Natumbadan ti sangabotilyon a basi. No saan la a gapu iti panagluas ni Rolando ita, addada koman iti talon a mangkitkitikit wenno mangdaldalus iti mulada a bawang.
Saan ngata a mapaliiw dagiti Hawayana ti rigat? A, ngem uray ngata no madlawda ket adda met latta namnamaenda a sumangpet a kuarta, kasano a mariknada?
Nagwingiwing ni Rolando a nakaimatang iti asawa ni Rosalinda a kabulastogan iti ummong. Adun a baso ti naitanguapna.
Nakalbit ti bakrang ni Rolando.
"Isuda lat' awan pegeratornan, kunamto," inkissiim ni Baket Maring nga ikitna.
"Diyo kad' insurat?"
"Hamman, a, ngem surnadamto, wen?" impagedged ti baket.
Nagtung-ed. Dagitoy ketdi a tao, nakunana, ti la mapampanunotda a pagpipinnasikatan. Ita, refrigerator manen! Saan met unay a kasapulan daytoy ta away la ngarud ti naedda. Ngem pangipananda ngamin ti kuartada?
Agarup maikapaten iti malem idi dumagas ni Lakay Carlos a mangikalesa kenkuana nga agpaili. Ni ikitna a Maring ti nangarkila iti lugan. Napintas ti kalesa. Saan a kuplakuplat ti pintana, nabungon a nasayaat ti nakudsonan a tugaw, adda kurtina ti tawa, ken saan a kullapit ti kabalio. Daytoy a kita ti makunkuna a first class. Daytoy ti lugan dagiti Hawayana nupay nangatngato ti plete ngem iti kadawyan a kalesa. Saanda ngamin a kayat a luganan ti kalesa a nalaga a way ti tugawna.
Nakaluganen ni Rolando iti kalesa ngem adu pay laeng ti naipakamakam a bilin. Bin-igda amin a paggastuan. Ket nasdaaw ni Rolando ta awan man la ti uray maysa kadakuada ti nagkuna: "Ibagamto ken ni Lakay nga umayto met agbakasion. Mailiwkamin kenkuana." Wenno uray kastoy la koma: "Ibagamto man a saluadanna ti salun-atna ta bareng maurayna pay ti bunga dagiti pagbambannoganna..."
Inabog ni Lakay Carlos ti kabalio. Impayapay ni Rolando ti imana kadagiti namalubos kenkuana.
Iti idadanonda iti kabesera, nakita ni Rolando dagiti annak dagiti Hawayano a kapurokanda a nayum-mong kadagiti annak dagiti babaknang. Adda nasanger a sangsanguenda. Kasla agatibuor ti asuk ti sigarilio.
Bayat ti panagurayda iti dyip nga agpa-Laoag, immasideg ti maysa. Agibar-ibar ti pannagnana.
"Mapanka gayamen, Manong. Dimonto ibagbaga ti nakitam, a?" kinunana.
"Ti la ngamin masumsumokyo," imbabalaw ni Rolando.
"Ammom metten ditoy... Umayka ketdi ta uminumtayo," inyawisna.
Nagwingiwing ni Rolando. Apagisu met a sumungad ti dyip. Adios, Camanggaan, intanamitim ni Rolando iti panagpakadana iti ilina.
SAKBAY a rimmuar ni Rolando iti pasdek ti eropuerto ti Honolulu, miningminganna manen ti ladawan ni ulitegna a Doming. Amkenna a dina mailasin ti lakay. Ubing pay idi agpa-Hawaii ti ulitegna. Pinaw-itanna met ketdi ti lakay iti ladawanna idi agturpos ket mabalin a dayta met ti pagbasbasaranna ita nga agpadpadaan iti ruar.
Imbolsana ti ladawan ket intuloyna ti nagna. Nagtalangkiaw idi makaruar.
"Isu daydiay... Rolando!" nangegna ti timek. Timmaliaw.
Nailasinna a dagus ti ulitegna a sipapardasen nga immasideg.
Nayukkor ti lei ken ni Rolando idinto ta nagdinnakulapda nga aguliteg.
"Isu ti kunak a kaanakak a civil engineer," sipapanakkel ti lakay a nangyam-ammo iti baro.
Nagsisinnublat dagiti nangkablaaw kenkuana. Ket bayat ti pannakidindinnakulapna, nadlawna a nabengbeng ken narusanger dagiti dakulap a kapinpinnetpetna. Napalpalalo pay dagiti imada ngem dagiti mannalon idiay barioda!
"Intay' amin idiay dagusmi," inyawis ni Lakay Doming kadagiti nakipagsabat. "Adda sangkabassit a naisagana a pangsarabo itoy kaanakak."
Iti dalanda, saan a makita a naimbag ni Rolando ti aglawlaw. Dagiti la agdindinnaeg a rangrang ti neon light ti napatak iti rabii. Dina maitudo ti daya wenno laud.
"Iti makalawas a kaaddam ditoy, malawlawtanton ti intero a Honolulu," kinuna ti lakay idi madlawna a sipapasnek ni Rolando a mangkita iti aglawlaw.
Iti di mabayag, taltalontonendan ti kalye Azores a naed ni ulitegna. Asideg iti pungto ti kalsada ken ti beddeng ti plantasion ti pinia. Saan unay a dakkel ti balay ngem aduda kano nga agnaed dita. Bin-igda amin nga Ilokano ken agtrabtrabaho iti konstraksion dagiti pasdek.
Saan a kastoy ti ninamnama ni Rolando a pagnaedan dagiti Hawayano. No idilig ti salas dagiti balay dagiti Hawayano idiay Camanggaan, adayo a napimpintas ngem iti daytoy a salas. Kadawyan nga estilo ken daan dagiti tugaw. Awan bisti malaksid iti ladawan dagiti pamiliada.
Nalukatan dagiti binotelia nga arak. Naragsakda a nagitangad. Ngem nagwingiwing ni Rolando idi maidiaya kenkuana ti baso.
"Ala ketdin, barok," insugigi ti agibumbunong. "A, wenno dayta ti galinggalingmo a nagadal? Naimbag met nga agpayso. Ngem uray apagsimsim laeng, a. Manmano met no uminumkami ta sagpaminsan met la ti kakastoy a panagrurunggomi. Inton bigat, trabaho manen nga agmalmalem."
Simmimsim ni Rolando. Naisipna a rumbeng met ngamin nga uminum ta isu ti nakaipuonan daytoy nga ummong.
Nagtuloy ti naragsak a panagpapatangda. Nadlaw ni Rolando a naibinggas ti panagraemda kenkuana. Sidsiddaawen dagiti Hawayano no apay a di makapagturpos dagiti annakda. Ket naisaltek ti maysa a saludsud: Ania ti adda kenkuana nga awan kadagiti annakda?
Immisem ni Rolando. "Adda kadakuada ti saliwanwan, ti nam-ay ken lang-ay nga awan kaniak," kinunana.
Apaman a nakapanganda, inted ni Rolando dagiti paw-it a surat kadagiti nakaituronganna. Indanonna pay dagiti bilin. Siluulimek a nagbasa ken nagdengngeg dagiti kasangsangona. Mulmulenglenganda dagiti surat ket pasaray agsanaltekda.
"Talaga nga uray siasino ti mangipangulo idiay Filipinas awan latta ti dur-asan ti panagbiag," nagtimek ti maysa. "Napalpalalo kano ti rigat a laklak-amenda ita. Ngumato ti presio."
"Kastan sa nga agpayso ta uray dagiti kalsada ket saan kano a maas-asikaso. Isu nga ita ket mangibilbilin 'tay barok iti motorsiklo ta marigatan kanon iti bisikletana, ket masansan a maladaw iti klasena," kinuna ti sabali.
"Pangip-ipananda ngata ngarud dagiti mapaspastrek iti piesta?" insampitaw met ti sabali. "Ita, dumawdawat man 'tay buridekkon iti kuarta ta kandidata kano iti umay a piesta."
"Bay-amon! Kandikandidata nga... paggasgastuan laeng. Daytoy a rigat ti panagbiag!"
"Ngem agpauyonto manen," inkalintegan ti lakay.
"Dayta ti rigatna kadagiti nakidiablo ta ipagarupda nga ak-akupen ti pirak ditoy! No dida mapagustuan, agpauyoda."
Ket nalukatan ti panagyebkasda iti rigat a sagsagabaenda. Naagapad ti panagkainaranda nga agmalmalem, ti ling-et nga agayus, ti aginaldaw a paggastuanda, ti binulan a bayadanda, ken ti gatad a matda. Nairamanda pay a nagsasaritaan ti sagpaminsan a pannakadesgrasiada iti trabaho a pakasugsugatan wenno pakapilpilayanda wenno panagsakitda nga awan mangtaripato kadakuada.
"Narigat ti kasasaadmi ditoy," kinuna ti maysa, "ngem an-anusanmi laeng ta bareng makaadal dagiti annakmi ket saandanto a mapasaran ti rigat. Bareng agbalindanto met a kas kenka, barok, ket mapadasanmi met ti agnam-ay."
Anian a panangigigir ken arapaap! Nakuna ni Rolando iti unegna.
NARIINGAN ni Rolando a nakasaganan ti pamigatda. Iti dayta pay laeng a bigat ti pannakamirana iti kosina. Nakitana dagiti naintar a kosinilia ket impapanna nga aglalasinda nga agkakadagusan iti paglutuan. Nawara ti uneg ti kusina, narugit dagiti lunglungan.
Nagtarus iti lababo. Tinemplana ti pudot ti danum sa nagdiram-os.
"Dispensarem la ti waramin, Rolando. Manmano ngamin a maisibangmi ti agdalus," kinuna ni Lakay Doming.
"Kasta laeng, Tata," insungbatna. Maawatanna ti kasasaadda. Ngem saan nga isu ti rumbeng a makaawat, dagiti koma pamiliada.
Sinangoda ti pamigat. "Mangalaak koma iti tinapay ngem kinirogko 'tay kilabban, sayang laeng."
"Natangtangken ti bussog iti daytoy," nagkatawa ni Rolando. Nalagipna a dagiti Hawayana idiay Camanggaan saanda a kirogen ti kilabban. Ipakanda ketdi iti aso wenno iti baboy wenno maikurkur iti manok.
Nagwingiwing. Adda dagiti pamiliada nga aglaklak-am iti nam-ay idinto ta addada ditoy nga agsagsagaba iti rigat. Anian a kinaeppes ti kaibatogan ti ling-etda nga agayus!
"Tata," nagtimek ni Rolando, "dikay' mailiw idiay Camanggaan, aya?"
"Hamman, daytoy a kinabayagnan a diak napan!"
"Apay ngarud a dikay' mapan agbakasion?"
"Bay-amon, Barok, sayang laeng ti gastos. Ipaw-itko laengen."
"Dakdakkel ti mapukawyo no dikay' agawid. Sayang laeng ti maulluanyo."
"Ta apay, barok?" nagmuregreg ti lakay.
"Inkay' paliiwen ti biag idiay."
"Ammokon ti kasasaadda idiay," nagmusiig ti lakay.
"Sungani ti madamdamagyo a kasasaadda. Nanam-ayda idiay. Aglaplapusananda iti kasapulan ket dayta ti mangyaw-awan kadakuada."
"Aniat' kayatmo a sawen?" nagkuretret ti muging ti lakay.
"Agawidka idiay ket kitaem ti pateg ti agay-ayus a ling-etmo."
Saan a nagtimek ti lakay. Nagpanunot.
"Addan sa kayatmo a sawen, barok. Daytoy kadi daydi kunam nga adda kadakuada ti awan kenka ket dayta ti nangiduron kenka a nakapagturpos? Pinagisipnak. Bay-am ta panunotek ti panagbakasionko. Rumbeng nga agpayso a mariknada ti rigat a sasaadenmi ditoy."
Nagulimeken ni Rolando. No makapagawid ni Ulitegna, ammonan a saan nga ubbaw ti pagbambannogan dagiti Hawayano ken agbalansen ti rigat ken nam-ay a lak-amenda.
|
|