Ti suratem   ni Roy V. Aragon SAKBAY NGATA A PAKAKUMIKOMAM, no agreggetka nga agbalin a mannurat, no kasano, aya, ti agsurat, pakasikoram pay no ania, aya, ti suratem wenno ti masuratmo a banag wenno idea wenno tema--iti man daniw, sarita, salaysay, nobela, drama. Wen, awan patinggana dagiti idea iti uneg ken ruar ti isip a mabalin a suraten--umatibelbelda nga agkuyamkuyam iti darikmat a baonem dagiti binilion a selula ti utekmo a mangtiliw iti maysa kadakuada a puon talimudok ti pangbuklam iti bukel ti suratem. Ngem agsipud ta umariwekwekda, marigatanka a mangpili no ania ti nasken ken ti rumbeng ken ti masapul a pagbulanosam `ta isip-pusom kas mannurat. No koma iti sarita, aniada kadi dagiti sarita a suratem koma a makaipaneknek iti kinamannuratmo--a saanka a sinsinan wenno pulpol wenno lulot nga aginsusurat wenno mannurot laeng? Ania kadi a sarita ti masuratmo a makaidur-as kenka--makaipallangatok kenka iti nibinibi ti dayaw-pammigbig wenno uray kinasaliwanwan iti material a panagbiag?   No serkem ti lubong ti kinamannurat, masapul a maiprogramam dagiti alagaden ken annurotem--dagiti responsibilidad ken obligasion ken disiplinam--ken dagiti banag a suratem. Kadagiti suratem a makaipasdekka iti pakabigbigam ken pakaam-ammuam, ti senial ken tanda ken pakailasinan kenka. Ta ngamin no serkem met laeng ti lubong ti kinamannurat, a kunada a lifetime romance, ket natinongmo a ditoykan nga agpasag ken agtalek iti aminmo, ngarud, masapul a maiprogramamon dagiti alagaden ken annurotem--dagiti responsibilidad ken obligasion ken disiplinam--ken uray dagiti banag a suratem. Ta kadagitinto suratem a makaipasdekka iti pakabigbigam-pakaam-ammuam. Wen, ta dagiti sinuratmonto ti repleksionmo kadagiti agbasa kadagiti gapuanam. Dagiti obramto ti senial ken tanda ken pakailasinan kenka. Ta no makapudno ken agballigi ken agnayonkanto a mannurat, makaputarkanto met kadagiti sarita a pagtamdan, ulidan ken padronan dagiti sumarsaruno iti masakbayan ti literatura ken kultura ken pulim. Adda sumagmamano a balakad ni Apo Juan SP. Hidalgo, Jr., ti mabigbig a henio iti Literatura nga Iloko iti agdama ken manarawidwid nga editor ti Bannawag, maipapan iti suraten a sarita, dagiti sarita a: Mangpabileg iti nakem ken mangpatured iti puso. Mamagpakullayaw iti rikna ken mangal-alia iti rabii. Mamagsangit ken mamagpakatawa. Mangital-o iti panunot, mangyasideg iti rikna iti Mannakabalin. Mangipakita kadagiti banag nga adda pay laeng iti masakbayan. Mangipalagip kadagiti padas dagiti Filipino manipud idi ugma agingga iti agdama a nalipatanen ngem nasken a lagipen. Mangted iti namnama iti laksid ti kinadakes dagiti tao ken ti nakaparsuaan. Kinuna pay ni Apo Hidalgo: "No basaem ti maysa a sarita, sintirem no umuneg met laeng ti panangimutektekmo iti biag, no bumileg met laeng ti pakinakemmo wenno tumangken met laeng dayta pusom, wenno ngumayed met laeng ti panagpampanunotmo..." Sana impalagip: Kaaduanna a saan a dumur-as dagiti mannurat a nairuam nga agsurat iti nakarabrabaw, nakalaglag-an ken nakalablab-ay a sarita." No nakarabrabaw, nakalaglag-an ken nakalablab-ay ti sarita, aniada ngarud met dagiti nakaun-uneg, nakadagdagsen ken nakanannanam a sarita? Dimi ngata a dagus mairasonan ta di bumurong nga awanankam pay iti awtoridad a mangibaga ta saankam pay siguro a nakaputar iti kasta a sarita. Ngem adun ti nabasami a kasta a sarita. Siempre, dagiti gapuanan a mismo ni Apo Hidalgo, nangruna dagiti sarita iti librona a Bituen ti Rosales ken dagiti nobelana a naiserye iti Bannawag. Kasta met dagiti sinurat dagiti malalaki a mannurat nga Ilokano a kas kada Samuel Corpuz, Atty. Arsenio Ramel Jr., daydi Atty. Benjamin Pascual, daydi Dr. Marcelino Foronda, Reynaldo Duque, Dionisio Bulong, Pelagio Alcantara, Jose Bragado, Fredelito Lazo, E. Sanchez Encarnacion, kasta met dagiti mannurat nga Ilokano nga agsursurat iti Ingles a kas kada F. Sionil Jose, Gregorio Brillantes kdpy. Wenno dagiti obra dagiti Tagalog a mannurat a kas kada Nick Joaquin, NVM Gonzales, Amado Hernandez, Edgardo Reyes, Rogelio Sicat, Domingo Landicho, Wilfredo Virtusio, Jose Lacaba, Jun Cruz Reyes, Tony Perez ken adu pay. Wenno dagiti gapuanan da Edgar Allan Poe, Guy de Maupassant, Anton Chekhov, Jack London, O. Henry, James Joyce, Leo Tolstoy Charles Dickens, Ernest Hemingway, John Steinbeck, William Faulkner kdpy. Wen, iganetgetmi ti panagbasam tapno ammom no ania met ti suratem ken tapno agbalinka a nalaing a mannurat. Paset ti kinamannurat ti kinamanagbasa. Agarup amin a mannurat ket managbasa. Iti biangmi, ti hiligmi nga agbasa ti kangrunaan a nanggutugot kadaydiay kinammannurat nga adda kadakami--a nasken nga agsuratkami met tapno adda met maipabasami a saan a dakami lattan ti para-basbasa. Wen, a, adut' librona ti maysa a mannurat ta isu dagita ti maysa a makuna a kangrunaan nga igamna nga agsurat. Isu nga uray no mangurkuranges, ikarigatanna ti agurnong iti librona, mangbukel iti bukodna a biblioteka--dinanto maliklikan dayta kas obsesion. Basanto latta a basa, awan pannakaumana, agingga nga adda maimalmaldit a libro iti lubong. Ket kinuna pay ni Apo Hidalgo, iti maysa a surat-balakadna kadakami: "Ikkam iti panawen ti panagbasam iti 1) arte ti panagputar, 2) panagbasa ken panangadal, kas mannurat, kadagiti obra maestra iti lubong, ken 3) panagbasa iti analysis wenno literary criticisms dagiti obra maestra." "Basa, surat; surat, basa" kunada ngarud, tapno bumilegka, sumimgatka, pumintekka, dimur-aska a mannurat.