|
Ti daniw ket para kadagiti maidaddadanes ken mapapaidaman ni Aurelio S. Agcaoili 
Nagpatinggan ti panawen a mangibagbaga a ti arte ket maysa laeng nga awanan pategna a panglaglaga kadagiti balikas tapno makapartuattayo iti bullalayaw iti tangatang uray no adda lidem ti panawen. Naggibusen ti rehimen ti kapanunotan maipapan iti arte nga agkunkuna a ti daniw ket maysa laeng a pagliwliwaan ti sarukisiok a panunot ken kananakem. Nalpasen ti panawen a mangitantandudo a ti daniw ket maysa laeng a kinamaag nga aramid ni maysa a mannaniw a no di man agdadata a maag ket agindeg iti ere, iti aringgawis dagiti kayo, adayo iti sanaang ken leddaang ti inaldaw-aldaw a panagbiag. Saanen nga umiso ti panagipapan a ti maysa a daniw ket partuat laeng ti maysa a sariwawek nga imahinasion ni sariwawek met laeng a mannaniw. Iti agdama a panawen a kasingin dagiti naggagabsuon a pakarikutan ken pakaidukmeman, awanen ti akem ti daniw (ket ngarud ti arte) a ti laeng aramidna ket mangiladawan kadagiti bambanag a mamagluluken iti rikna, mangted bibineg iti panunot, ken mangiregalo iti pannakalipat kadagiti trahedia, personal man wenno kolektib, iti man bukod a bagi wenno iti gimong. Ita a panawen, naskenen ti panangipumpon kadagiti estratehia ti panagdaniw nga eskapista, bulsek, baed. Kayatna a sawen, awanen ti lugar ti daniw a ti laeng aramidna ket agarapaap kadagiti engkanto ken marmarna ken musa tapno iti arapaap nga adda iti daniw, maiwardas ti sagrado a pananglipat iti agdama a kasasaad ti tao. Awanen ti lugar ti daniw a manglikliklik iti simumulagat a pakarikutan. Awan ti lugar ti daniw a di makabael a mangtalado iti makagapu no apay a ni tao, ket ngarud in extenso ni Pilipino ken ni Ilokano, ket adda pay laeng iti nakain-inaka a kasasaad. Kaniak a biang, ti maysa a daniw ket daytay makabael a mangsaludsod no apay nga awan bagas iti pagbagasan no kasta a tumaogtayo tapno agapuy, no apay nga awan maisakmol uray agkiraos ti tian, no apay a maturog pay laeng ti pusa iti dalikan. Amin dagitoy a pundamental a saludsod iti inaldaw-aldaw a panagbiag, iti panagkunak, ket agaringgawisda iti dua a pakarikutan: ti kinaawan ti kinalinteg iti gumong ken kaskasdi met laeng a kinaawan panagpapada dagiti umili. Ngamin ta ti daniw ket maysa a pagsarmingan, kuna ni Aristoteles. Pagsarmingan ti gimong, pagsarmingan ti kinaasinno, pagsarmingan ti biag--amin dagitoy--gapu ta ipakita ti awtentiko a daniw ti rupa, ti langa, ti itsura ti agdama a kasasaad ti tao--maysa a kasasaad a dumawdawat iti pannakaawat, pannakapabaro, pannakatinggar. Iti maysa a pangngarig iti Kailokuan, kayatko koma nga usaren ti ladawan ti panagtalado: ni mannaniw ken maysa a mannalado, ti daniwna ket maysa a talado, ket sakit ti gimong ti inna taladuen, ibuksilan, i-diagnose, ammuen no ania dagiti kaudian nga apay, dagiti pinal a gapu dagiti pasamak iti biag, iti gimong, iti uniberso, iti aglawlaw. No umiso ti kapanunotan a ti arte ket sarming ti biag, tallo a dadakkel a konsepto ti maipasango kadatayo, datayo nga agessem iti arte, datayo nga adipen ti arte.
Maysa kadagiti delikado a saludsod maipapan iti relasion ti arte ken ti gimong ket daytoy: Ania koma ti akem ti nanakman nga arte iti gimong nga awanan iti simbeng ti panunot? Ar-aramatek ti balikas nga "awanan iti simbeng ti panunot" a kas metapora, kas maysa a kita ti pangngarig. No ti tao ket awanan iti simbeng ti panunot, kunaentayo nga wanan daytoy iti naan-anay a panagnaknakem, nga awanan daytoy iti umiso a panagipapan, a saan a natalged ti panagawatna iti realidad. Maikanatad nga aramaten daytoy a ladawan--daytoy a kinaawan ti simbeng ti panunot--iti gimong nga awanan iti kinalinteg, nga awanan iti panagpapada, nga awanan iti konsepto ti imbag para iti sapasap, daytay gimong a naguduagudua, daytay gimong laeng ti managimbubukod, daytay gimong laeng dagiti darukadok ken bukatot ken papel a papel uray no adda pay sabali a mabisbisinan, uray no adda pay sabali a malislisayan, adda pay agsarsaraaw. No ti maysa a gimong ket mabaelanna a denggen ti kalembang dagiti kampana iti boksit dagiti awanan maisakmol, daytoy a gimong ket makuna nga "awanan simbeng ti panunot." Kinuna ni Carlos Bulosan ken ni Amado Hernandez idi impupok isuna ti puppet a rehimen gapu iti panangsuportana iti Hukbalahap: "Kada balikas ket igam para iti pannakawayawaya." Iti kastoy a panagipapan, insubli ni Bulosan, maysa a sensitibo a mannurat nga Ilokano, ti papel ti balikas, iti aramid a panangbuniag iti nakain-inaka a kasasaad ti biag ti tao. No malagiptayo, segun iti daan a Tulag, maysa kadagiti bileg nga inted ni Yahweh ken ni Adan ket ti "panangitedna iti nagan kadagiti amin a pinarsua." Iti Baro a Tulag, adda reperensia ti balikas iti ebangelio ni Juan: ti balikas--ti Sao--ket nagtagilasag, nagbalin a tao. Nagbalin a tao tapno agbalin a paset ti pakasaritaan. Saanko a gamden ti mangasaba. Impakitak laeng ti ramut ti aramid ni mannaniw babaen ti panagsubli iti maysa kadagiti puon ti konsepto ti balikas wenno sao nga ingrediente ni mannaniw iti inna panagimutektek. No ni Adan ket naikkan iti bileg a mangbuniag iti pinarsua, maysa ngarud daytoy a bileg a saan a neutral no di ket agdadata a pannakibiag. Kayatna a sawen, no agimutektek ni mannaniw, dinto bumurong nga iti panagdaniwna ket adda latta sadiay daytoy bukodna a panangsirig iti kasasaad ti biag. No sadino ti pagtaktakderanna, daydiay metten ti puntodebista nga aramatenna tapno maimutektekanna--wenno maawatanna, wenno 'mabasana'--ti biag. Iti sabali a pangyebkas: saan ngarud nga adda iti ruar ti alad ti politika ti daniw no di ket kada daniw ket maysa met a politika. Ania koma ti pakaseknantay' iti politika? Simple lang: kuna dagiti pilosopo, ti tao ket maysa nga ayup ngem ayup isuna a siaammo kadagiti komplikasion ti linnangen, ayup a siaammo iti kinabengbeng ti bileg ken turay no amaden ti papel dagitoy iti inaldaw-aldaw a panagbiag. Uray iti itatakderko no kua iti sanguanan koma dagiti agdengngeg iti lektiurko, iti panangtedda kaniak iti akem nga agsarita, intedda kaniak ti turay a mangyebkas kadagiti kapanunotak maipapan iti topiko nga intedda nga ilawlawagko. Ngarud, kunaek: iti amin a gundaway, iti amin nga aramid nga addaan nginabras ti relasion ti bileg, dagitoy a gundaway ket politikal, dagitoy a gundaway ket kanito a panagpannuray ken panagturay. Ngem ania koma ti kaipapanan daytoy a konsepto iti arte, iti parikut maipapan iti panagdaniw iti Iluko? Saan a kas karina ti mangsungbat iti kastoy a saludsod. Ngem palubosandak a mangibuksil iti apagbiit: Ti daniw, kas aramid, kas panagimutektek ni mannaniw, ket maysa nga aramid a politikal. No akinpolitika daytoy, dayta ti sabali a saludsod. Maysa laeng ti ditay matallikudan: amin a daniw, amin nga arte, ket addaan iti politika, addaanda iti diskurso maipapan iti bugas ti biag segun ti panirigan ni mannaniw, ni adipen ti arte a di mamingga a mangiparparipirip kadagiti mensahe ti uniberso a makitana. Mangrugitay' ngarud iti maysa a proposision nga agserbi nga adigi iti diskursotayo ita: Awan arte a neutral, nga amin a kita ti arte ket adda latta iti tengnga ti pagbabalubalan, kankanayon a makibibiang, di agsarday ti inna pannakiramraman. Rumbeng laeng ngarud a kitaen ti arte kas maysa nga aktibidad a makibibbibiang iti sinnalisalan iti gimong, a makiramraman iti ginnabbuan iti kultura ken iti panunot. Daytoy ti kayat a sawen ni Bulosan idi kinuna: agsurat ni mannurat para kadagiti maikuskuspil, para kadagiti mapapaidaman iti gimong, para kadagiti dumawdawat iti kinalinteg.
Maikadua a dakkel a konsepto ket maipapan iti arte a kas pagsarmingan ti biag. Ti arte kas sarming ket maysa a dakkel a problema. Akinsarming daytoy? Ania't sarsarminganna? Adda kadi umiso a silaw tapno iti kasta ket makapagsarming met laeng ti tao iti 'sarming ti arte'? Asino daytoy nga agsarsarming? Ania a kapampanunotan ti nangmuli kenkuana? Ania a klase daytoy a sarming? Flat surface kadi? Concave? Convex? Amin dagitoy ket rumbeng unay a saludsoden. Ti gapuna ket mabalin met a sarming ti maysa a manglokloko daytoy a sarming. Kayatna a sawen ket ti sarming ket saan met a maysa nga agdadata a maag nga instrumento a no kayatmo ti agsarming ket insegida a makitamon ti langam. Depende iti kinasamay ti silaw, depende iti repleksion. Pagaayatko daytoy a pangngarig: Iti maysa a salonan wenno pagsasalaan nga addaan iti strobe lights, apay ngata a nagpipintas ken nagguguapo amin nga agsasala no kasta a nagarampang ti panagpuligos dagitoy a silaw nga addaan iti sabasabali a kolor? Idiay Manila, uso daytoy kunkunada a jeepney a 'patok.' Daytoy a dyipni ti paggugusto a luganan dagiti teenagers gapu ta addaan dagitoy iti heavy music, tipong Metallica, ken siempre, strobe lights. Iti gundaway a kastoy, sidadata ti maysa a pananglimlimo: pudno a pagsarmingan ti arte. Ngem ti saludsod: akinkukua iti ladawan--wenno sinno daytoy a ladawan--nga iladladawan ti sarming? No kas pagarigan ta iramantay' ti konsepto ti poder wenno bileg, agbalin kadi aya, mabalin kadi aya, a daytoy tao a nabileg kayatna a ti arte ket agbalin a sarming tapno iti kasta ket mailadawan dagiti aramid a di maikanatad daytoy a tao? Iti nanumo a kapanunotak, di bumurong nga iti konsepto ti sarming, adda dagitay palso a pampanunot a mailadladawan. Adda dagitay mailadawan a pudno a di met kinapudno no di ket kinaulbod. Ngamin ta amin nga arte ket propaganda: ipaduyakyakda dagiti ladawan ti kinapudno a nasken a tinggaren, amirisen, sitaen amangan ketdi ta saanda met a pudno. Lagipentay' ti pangngarig ti strobe lights. No kasta a rummuartay' iti salaan iti barrio hall ket luktan ti apo nga agiturturong ti flourescent light, ay! addaytan dagiti binurtong a rupa, dagiti di kimmappo a pammagi, dagiti babes, kuna dagiti babbaro, a kaing-ingas dagiti maituntuno a letson. Siempre, iti biang dagiti babbalasang, akala nila pogi-pogi ni manong na dumidiga sa kanya. Pagbukas ng ilaw, Dios ko pong mahabagin!--o, tukso, layuan mo ako!--si Tom Cruise ay sinaniban na ng ibang kaluluwa! Babaen ti arte ket mabalintay' ti mangallilaw ken maallilaw. No ti daniw ket liklikanna nga ibugasan ti sugat ken dara ken pait ti biag, daytan! maysan daytoy a kita ti panangallilaw, inrantatay' man wenno saan. Ta ti aramid a panangallilaw ket saanna a kayat a sawen nga inrantaan laeng. Adda daytay kita ti panangallilaw a di inranranta.
Itoy a gundaway, limitarakon ti panangtratarko iti arte babaen ti panagwerret ti argumentok iti diskurso ti daniw. Ti daniw ket maysa kadagiti kasasamayan a wagas a panagipagipasimudaag ken panagimutektek. Iti kultura nga Ilokano, uray dagiti estoriatayo, ti epikotayo a Lam-ang, kas pagarigan, ket maysa a kita ti daniw. Kayatna ngarud a sawen nga immun-una nga amang ti daniw ngem ti prosa iti balabala ti literatura, iti man padastayo nga Ilokano wenno iti padas dagiti sabsabali pay a puli. 
TI AUTOR: Propesor iti literatura ken pilosopia iti University of the Philippines ni Aurelio S. Agcaoili, nayanak iti Siudad ti Laoag, ken maysa kadagiti nangbangon ken agdama a presidente iti Integrated Creative Resources Institute Writers Cooperative a buklen dagiti agtutubo/agkabannuag a mannurat nga Ilokano. Maysa a premiado a mannaniw, fictionist, essayist, novelist, ken literary critic. Adun a pammadayaw ti naawatna kadagiti pasalip iti literatura Ilokana a pakairamanan ti Cultural Center of the Philippines Literary grant para iti daniw-Iluko idi 1992, umuna a gunggona iti salip iti daniw ti Bannawag idi 1995, ken maikadua a gunggona iti Carlos Palanca Memorial Awards for Literature iti Sarita nga Iluko idi 1997. Madama a sursuratenna ti nobelana a Dangadang babaen ti Belmonte Grant ti UP. Maikadua daytoy iti uppat a nobela iti proyektona a Kailokuan Quartet. Ti Bannuar, a naisurat iti Filipino, ti umuna a nobelana. Mayalnag met iti mabiit ti librona a Derrep iti Panawen ti Dangadang, ti umuna a libro iti serye dagiti koleksion ti dandaniwna. Sumaruno a mairuar ti dua pay a libro iti nasao a serye: ti Rugso iti Panawen ti Risiris ken ti Gerra iti Panawen ti Ginnasanggasat.
|