Napateg met a masursuro ti English wenno sabsabali pay a pagsasao kas maikadua a lengguahetayo tapno makatakunaynaytayo iti internasional nga agpang. Ti dakesna ngamin ta imbes a maikadua laeng a lengguahe, ipapilittayo met ti English kas umuna (a kaaduanna a ditay met ngarud maperpekto) ket tallikudantayo, liputantayo, pardayaentayo ti talaga nga umuna a lengguahetayo--ti nakayanakantay' a sao.

Nakayanakan a Sao
Ni R. Vadil Aragon



ADUT' MANGDILDILLAW no apay a daytoy nakayanakanmi a sao (Iluko) ti kangrunaan nga ar-aramatenmi a pagsursurat. Nga apay met a daytoy baduy ken `awan ka-class-classna' a pagsasao ti kaykayatmi. Nga apay kano a di koma English ti usarenmi tapno ad-adda a mabigbigkami kas mannurat--nga ad-adu koma kano met la ti mangapresiar ken makaawat kadagiti ideami...

Masdaawkami. Wen, ta apay met a tagibassiten ken tagibabaen ken tagidaksentay' ti nakayanakantay' a sao? Apay met a pakabigbigan ti English, nga ad-adut' makaapresiar ken makaawat idinto a pakadillawan ti agusar iti bukod a pagsasao? Nakakaskasdaaw ta maysa nga Ilokano nga Iluko ti napuotan ken nakaruamanna a sao--nga Iluko ti ar-aramatenna a pagbalikas ken agpanunot ngem uyawenna ken dina ikabilangan dayta a nakayanakanna a sao!

Maysa met daytoy a kita ti autorasismo (autoracism) a makuna--ti pananglais, panangipababa iti bukod a bagi wenno puli, kas koma iti gagangay a kababalintayo a Filipino a mangdillaw kadagiti bukodtayo a di maikanatad wenno dakes a galgalad kas iti maipagarup a kinasaduttayo, ti kinamanagimbubukodtayo, ti kinamanagapal ken kinamanagtuladtayo, ti kinamananggundawaytayo ken dadduma pay. Ti panangumsi ken panangupaytayo iti bagbagitayo wenno iti sabali a patgen, raemen ken aramaten ti nakayanakan a sao ket maysa pay a klase ti makunkuna a panagpampanunottayo a kas kappi a ditay' palubosan nga agdur-as ti maysa kadatayo tapno koma agdur-astayo amin.



URAY LAISEN ti asinoman a nalaing wenno aginlalaing, pagtangsitmi latta `toy nakayanakanmi a sao. Daytoy ti ipangrunami kas mannurat uray pay agsursuratkami met iti English ken Tagalog. No apay, kaw-idenmi man ti imbatad ni Johann Gottfried Herder, maysa a mannurat nga Aleman idi maika-18 a siglo, kinunana: "...no iti dandaniw ket assideg ti panagkakanaig ti panunot ken panangyebkas, agsuratak la ketdi iti dayta a lengguahe a kabesadok ti pannakausar dagiti balikas ken kabaelak a pulinglingen iti kaykayatko, ken naan-anay ti pannakaammok kadagiti balikasna, wenno uray kaskasano ket kapkapnekak a saan nga agtungpal iti aglablabes ti kinaturedko a mangaramat; ket awan duadua nga isu daytoy ti nakayanakak a pagsasao."

Saan la a dandaniw no di pay ket aminen a klase ti sinurat ti mabaelan dayta a pannakaibatad ti pannakaammo iti bukod a sao. Ta apay koma a gageman ti agsurat iti sabsabali pay a pagsasao no dimo kabesado ken no dimo nakairuaman? Nga agpapan pay nakairuamam ngem dimo met nakayanakan ken dimonto mailibak wenno mailaksid dayta a pagsasao a nangmuli iti isip ken dilam.

 

TI IMASNA met ngamin, uray pay no ti nakayanakantay' a sao ti us-usaren ti dila ken panunottayo, ganggannaettayo iti pateg ken usarna iti kultura ken literaturatayo. Isu a saantayo a mabigbig wenno maikkan pateg ti bukodtayo a kultura ken literatura a ramut-teddek ti kinataotayo, ti agdama ken masakbayantayo kas puli--kas Ilokano ken kas Filipino. Babaen ti kinaignorantetayo iti nakayanakantay' a sao, ignorantetayo met iti katataotayo--iti kina-Ilokano ken kina-Filipinotayo. Isu a ditayo dumur-as kas Filipino ken kas pagilian. Ganggannaet, dagiti ganggannaet a mangabalbalay ken mangtengtengngel kadatayo, ti dumurdur-as. Latta ken lattanto.

Ditay' mautob a ti maysa a ganggannaet a lengguahe, kas iti English a nagramaram ken nagsallukob iti sangkadagaan ken sangkapanunotan a Filipino, ket kangrunaan a paset ti naminpinsan a panangsakup ken panangparmek ken panangadipen iti gimong, iti kultura ken iti agarup isuaminen nga aspeto ti biagtayo. Kas kuna ni Conrado de Quiros, maysa a kolumnista: "Ti panagsursuro iti maysa a lengguahe ket saan a kas agsuro nga agmaneho. Sursuruem ti intero a kultura. Bumatokka iti taaw dagiti kabarbaro a a tagipatgen, galad-kababalin ken kapampanunotan."

Isu a no ipangpangrunam ti ganggannaet a lengguahe ta patiem a napimpintas ken nasaysayaat ken nanaknakem daytoy ngem iti bukodmo a sao, pakakitaan-pagilasinan iti kita ti katataom: taldeng ti kolonial a panagpampanunot, sikakayetket iti ganggannaet a kultura, ekonomia, politika, kababalin ken silalais iti bukod a bagi ken pagilian.

 

ADDA MANGIPAPILIT a ti English ti pagsasao ti demokrasia, ti kinasirib ken ti panagdur-as. Ngem no amirisen, ti English ket tubeng met iti demokrasia ta pagsisinaenna dagiti tattao ken lapdanna ti nawaya a panagkikinnaawatan. Guduaenna ti Filipino: iti maysa a bangir, dagiti manmano a naglalaing nga umingles a babaknang, politiko, opisiales ti gobierno a mangan-anito kadagiti ganggannaet; ket iti sabali a bangir, dagiti kaaduan a nakapuy nga umingles wenno talaga a di makaawat iti English a napanglaw, babassit a tattao--dagiti mannalon, mangngalap, obrero ken dadduma pay.

Kas kuna met laengen ni Renato Constantino, maysa a historiador ken kolumnista: "Ti English ket nangaramid iti sagiped iti nagbaetan dagiti mangbukbukod a bileg ken dagiti (kadawyan) a tattao. Nagbalin ti English a kas tanda ti kinalatak idinto a dagiti natibo a pagsasao ket natagibassit."

Innayon pay ni de Quiros: "Degdegan ti English ti (kinaganggannaettay iti maysa ken maysa). Pagbalinenna ti gobierno a nakaad-adayo kadatayo, ti linteg a mas di maaw-awatan a puersa, dagiti kontrata a nakarkaro a di mapagtalkan nga instrumento."

No kasta, ti English met, imbes man a mangpasirib, mangilaeg iti nawaya a pannakaammo. Imbes a mangidur-as, mangikaranukon iti derraas ti kinamangurkuranges.

 

NGEM KETDI met, napateg met a masursuro ti English wenno sabsabali pay a pagsasao kas maikadua a lengguahetayo tapno makatakunaynaytayo iti internasional nga agpang. Ti dakesna ngamin ta imbes a maikadua laeng a lengguahe, ipapilittayo met ti English kas umuna (a kaaduanna a ditay met ngarud maperpekto) ket tallikudantayo, liputantayo, pardayaentayo ti talaga nga umuna a lengguahetayo--ti nakayanakantay' a sao (Iluko no Ilokanotayo, Tagalog no Tagalog, Bikol no Bikolano, Bisaya no Bisayano kdpy.)

Ta no kasano koma ti panagpagunggantayo a mangadal, mangipalangguad, mangisakit iti English, kasta koma met iti bukodtayo a lengguahe. No agusartayo wenno maruamtayo man iti English, dina kayat a sawen a baybay-an ken ibaintayon ti talaga nga us-usaren ken nakairuamantayo a pagsasao.

Ta kuna pay ni Herder: "Ti nakayanakan a pagsasao ti bagnos, a no awan tulongna, mayaw-awan ti panunot iti kabakiran ti adu a ganggannaet a lengguahe... agadalak iti ganggannaet a lengguahe saan tapno lipatek ti bukodko a pagsasao, saanak nga agbaniaga kadagiti ganggannaet a pagilian tapno baliwak dagiti indakdakkelko a kababalin ken kostumbre; saanak nga umili iti sabali a pagilian tapno laksidek dagiti bukodko a kalintegan a sibiko, ta no bilang kasta, ad-adu ti mapukawko ngem ti magun-odko."